Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Krakowskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki w dniu 21.II 1957 r., Biuletyn Historii Sztuki XXI 1959, nr 2, s 230-231, il.1-3.
W kościele parafialnym w Sieprawiu (pow. myślenicki, woj. krakowskie), przy ścianie pn. nawy znajduje się pokaźnych rozmiarów ołtarz późnorenesansowy (posiadający jak i inne wzmiankowane poniżej retabula z 1. poł. w. XVII szereg cech manierystycznych) wyróżniający się od innych zabytków tego czasu. Drewniany, o wysokości 7 m a szerokości 4,20 m składa się z cokołu z tabernakulum, pola środkowego, czterech dwukwaterowych skrzydeł (para ruchomych i para nieruchomych) oraz górnej kondygnacji o charakterze zwieńczenia. Poszczególne części ołtarza rozgraniczają wyraźne podziały architektoniczne. Część środkową flankują wysmukłe, kanelowane kolumny stojące na wysuniętych postumentach cokołu, podtrzymujące belkowanie – górną kondygnację, ujętą rodzajem pilastrów wieńczy przerwany przyczółek z posążkiem św. Piotra na szczycie. Podziały architektoniczne pokrywa i uzupełnia dekoracja snycerska nadająca retabulum ruchliwą sylwetę. Poszczególne części ołtarza mieszczą dwadzieścia obrazów. Część środkową zajmuje Ukrzyżowanie z Matką Boską, św. Janem i Marią Magdaleną, łączące się w jeden cykl z przedstawieniami Męki Pańskiej na skrzydłach nieruchomych i rewersach skrzydeł ruchomych. Obejmuje on osiem obrazów: Modlitwa w Ogrojcu, Chrystus przed Kajfaszem, Biczowanie, Ukoronowanie cierniem, Upadek pod krzyżem, Podniesienie krzyża, Zdjęcie z krzyża, Złożenie do grobu. Dalszych sześć obrazów znajduje się w cokole. Przedstawiają one dwóch fundatorów w strojach duchownych oraz czterech świętych zakonników (dwóch franciszkanów i dwóch dominikanów), na ściankach postumentów kolumn: w zwieńczeniu mieści się Koronacja Matki Boskiej; na awersach skrzydeł ruchomych święci: Agnieszka, Ludwik z Tuluzy (?), Łucja i Hieronim.
Bogactwo obrazów zawdzięcza ołtarz swej osobliwej konstrukcji. Na skutek połączenia skrzydeł z ruchomymi, obracającymi się wokół swej osi kolumnami jest on właściwie swoistym połączeniem malowanego, gotyckiego poliptyku z retabulum architektonicznym. Poza bogatą ikonografią rozwiązanie to uwarunkowało także płaskość ołtarza, pozbawienie dekoracji i wysmukłe proporcje kolumn, rozmiary skrzydeł w stosunku do części środkowej i szerokość tej ostatniej, a także użycie silnych postumentów w cokole, decydując w rezultacie o indywidualnym charakterze obiektu.
Na podstawie analizy ornamentów datować można ołtarz sieprawski na pierwszą część XVII w. i łączyć ze środowiskiem krakowskim, co potwierdza wzorowanie się w obrazie środkowym na Ukrzyżowaniu Porębowicza z r. 1618, w krakowskim kościele św. Marka. O fundacji ołtarza informuje umieszczony w dolnej części środkowego przedstawienia herb Gryf w otoczeniu liter KB oraz przedstawienie na predelli postaci fundatorów, które trudno jednak ze względu na brak danych archiwalnych wiązać z konkretnymi osobami. Być może ołtarz fundowany został przez Branickich, w tym wypadku monogram odnosiłby się do Kacpra Branickiego, kanonika krakowskiego. Niejasna również jest sprawa proweniencji. Kościół parafialny p. w. św. Michała w Sieprawiu fundowany ok. 1620 r., poświęcony został w r. 1642 – przedstawienia w ołtarzu nie pozostają jednak w żadnym związku z jego wezwaniem – prawdopodobnie został tutaj przeniesiony, kto wie czy nie z jakiegoś kościoła krakowskiego.
Ołtarz sieprawski w swej konstrukcji nie jest zjawiskiem odosobnionym. Podobne rozwiązanie konstrukcyjne zaobserwować można i w innych
retabulach z w. XVII. W wyniku przeprowadzonych poszukiwań wskazać można na kilkanaście ołtarzy posiadających skrzydła osadzone w ruchomych kolumnach. Trzy wczesne zabytki tego typu zachowały się w Krakowie i jego najbliższej okolicy: na Wawelu. w kaplicy domowej Zygmunta III Wazy,
pochodzący z klasztoru dominikanek na Gródku, powstały ok. 1600; w kaplicy św. Andrzeja przy kościele św. Krzyża, także ok. 1600, o charakterze poliptyku (obecnie niekompletny przez usunięcie zwieńczenia i części bocznych oraz odłączenie skrzydeł), oraz w kościele parafialnym w Pleszowie pod Krakowem wykonany po roku 1600.
Dalsze ołtarze o ruchomych kolumnach znaleźć można na terenie woj. krakowskiego: w Tarnowie, Krużlowej, Wielogłowach (pow. Nowy Sącz), niektóre z nich dokładnie datowane. Ołtarzyk tarnowski, stojący w krużgankach klasztoru bernardynów powstał w pierwszej połowie w. XVII; krużlowski w roku 1645; dwa poliptykowe ołtarze w Wielogłowach w 1648. Do ostatniej wojny znajdował się ołtarz tego typu w kościele W. W. Świętych w Starym Żywcu, fundowany w r. 1634, zakupiony w 1699 r. ze starego kościoła św. Anny w Krakowie, uległ jednak zniszczeniu wraz z kościołem w r. 1945. Nie zachował się także pochodzący z pierwszej połowy w. XVII ołtarzyk w Domosławicach (pow. Brzesko), szczególnie interesujący ze względu na zużytkowanie do części środkowej i skrzydeł gotyckich obrazów, zniszczony z końcem w. XIX. Dotrwały z niego jedynie kolumny ze skrzydłami, złożone w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie. W województwie kieleckim omawiany typ reprezentuje poliptykowy ołtarz w Kozłowie (pow. jędrzejowski), powstały jak sądzić można z sygnatury na predelli ok. r. 1626. Z innych zupełnie terenów ruchome kolumny posiada dawny ołtarz główny kościoła po cysterskiego w Oliwie, obecnie znajdujący się w północnym ramieniu transeptu, z r. 1606, fundowany przez Rafała Kosa, również poliptykowy.
Zabytki te nie wyczerpują zapewne listy wszystkich ołtarzy omawianego typu. Jak sądzić można po wymienionych obiektach występuje on w pierwszej połowie wieku XVII (najwcześniejsze zabytki pochodzą z roku ok. 1600. najpóźniejsze sprzed połowy w. XVII) przede wszystkim na terenie historycznej Małopolski, i jak wskazują różnice w dekoracji i poziomie artystycznym – nie jest równoznaczny z jednym warsztatem. Wszystkie omawiane ołtarze łączy poza konstrukcją (osadzenie skrzydeł w obracających się na osiach kolumnach), bogata ikonografia dochodząca nawet do dwudziestu przedstawień, na którą składają się przeważnie obrazy, rzadziej płaskorzeźby (Stary Żywiec) lub rzeźby. Charakterystyczna dla tego rodzaju ołtarzy jest także płaskość, stosowanie szerokich pól środkowych oraz przeważnie dość wysmukłych, kanelowanych kolumn.
Wyjaśnienie genezy typu ołtarzy o ruchomych kolumnach nie jest obecnie w pełni możliwe ze względu na znikomą ilość opracowań polskiego stolarstwa i snycerstwa; artystycznego. Mógł on powstać samodzielnie w stojących wysoko w tym czasie warsztatach krakowskich, jako rezultat połączenia walorów jakie posiadał średniowieczny tryptyk mieszczący dużą ilość obrazów, z wartościami dekoracyjnymi retabulum architektonicznego – dla zaspokojenia gustów przywykłych do dawnych ołtarzy odbiorców. Również możliwe, a nawet bardziej prawdopodobne jest rozwinięcie obcego wzoru dobrze odpowiadającego miejscowym warunkom; za tym rozwiązaniem przemawiałoby zastosowanie konstrukcji poliptykowej w stosunkowo wcześnie powstałym ołtarzu w Oliwie, zwłaszcza, że typ ten występuje i poza Polską, czego przykładem jest pochodzący z ok. r. 1600 ołtarz św. Jana Chrzciciela w kościele Matki Boskiej na Tynie w Pradze. Niezależnie od ostatecznego wyjaśnienia genezy typu ołtarzy o ruchomych kolumnach, stanowi on charakterystyczną grupę w małopolskim snycerstwie XVII w. świadczącą o aktualności rozwiązań gotyckich.
Jan Samek
