1967/38 oraz 1969/47 KRUCHTA ZACHODNIA KOŚCIOŁA MARIACKIEGO W KRAKOWIE (geneza kompozycji formalnej)*

Geneza koncepcji formalnej, [streszczenie] Sprawozdania z posiedzeń Komisji Oddziału Polskiej Akademii Nauk w Krakowie 1967, s. 730-735.

Geneza koncepcji formalnej, Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Warszawskiego, w dniu 11.XII. 1968 r., Biuletyn Historii Sztuki XXXI 1969, nr 3, s. 353-357, il. 1-10.

Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Historii Sztuki VIII 1970, s. 99-132, il. 1-42.

Profesorowi Jerzemu Szabłowskiemu,
pierwszemu badaczowi kaplic
Grobu Chrystusa w Polsce poświęcam

* Praca niniejsza referowana była dnia 12 października 1967 na posiedzeniu Komisji Teorii i Historii Sztuki Krakowskiego Oddziału Polskiej Akademii Nauk oraz dnia 11 grudnia 1968 na zebraniu naukowym Warszawskiego Oddziału Stowa­rzyszeniu Historyków Sztuki.

Autor pragnie na tym miejscu podziękować profesorom: Adamowi Bochnakowi i Lechowi Kalinowskiemu oraz docentowi Józefowi Lepiarczykowi za życzliwe uwagi.

Archiprezbiterialny kościół p. w. Wniebowzięcia N. P. Marii tzw. Mariacki w Krakowie, zbudowany w w. XIV, uległ próbie gruntownej modernizacji dopiero w 2. tercji w. XVIII. Nie wszystkie z przeprowa­dzonych wtedy zmian były szczęśliwe. Prace te pozostawiły przecież jedno dzieło o niezaprzeczalnej wartości artystycznej – nową kruchtę zachodnią. Znamy jej fundatora i czas budowy, ustalono osobę archi­tekta, nie udało się natomiast dotąd wskazać bliższych analogii. Walory artystyczne kruchty upoważniają do podjęcia dalszych badań nad genezą jej oryginalnej kompozycji formalnej^[1]Kruchtą zachodnią kościoła Mariackiego w Krakowie zajmowano się kilkakrotnie przy okazji restauracji kościoła w w. XX; por. A. Chmiel, Nowy dokument do historii kościoła N. Marii Panny w … Continue reading.

Obecną kruchtę zachodnią kościoła Mariackiego w Krakowie wzniesiono na miejscu wcześniejszej, gotyckiej, pochodzącej zapewne z w. XV, której dolne partie zachowały się w fundamentach^[2]Por. Mączyński, o.c., s. 81, ryc. 40-45 na s. 82. – J. Lepiarczyk, Fazy budowy kościoła Mariackiego w Krakowie. Wieki XIII-XV (Rocz. Krak. XXXIV, 1959, s. 225). – Gotycka kruchta … Continue reading. Nowa kruchta zbu­dowana została w latach 1750-53^[3]Por. Rejestr percepty i ekspensy kościoła Najśw. Panny Marii w Rynku krakowskim, ab anno 1732 do […] 1755, s. 426-431, 485-493 i 524-529, Państwowe Archiwum Miasta Krakowa i Woj. … Continue reading z fundacji ks. Jacka Augustyna Łopackiego, archiprezbitera kościoła N. P. Marii^[4]Mówi o tym dokument znaleziony w gałce latarni kruchty (Chmiel, l. c.) oraz napis na nagrobku ks. Jacka Łopackiego na zewnątrz kościoła Mariackiego; por. M. iS. Cerchowie i F. Kopera, Pomniki … Continue reading. Za architekta kruchty uznany został Franciszek Placidi^[99]Lepiarczyk, Kilka uwag o działalności Placidiego w Krakowie, s. 255. – Tenże, Architekt Franciszek Placidi, l. c., która to atrybucja jest niewątpliwie trafna ze względu na relacje z archiwalnie stwierdzonymi dziełami tego architekta, formalne walory obiektu oraz kontakty Placidiego z Łopackim.

W ciągu dwóch wieków swego istnienia budowla nie uległa żadnym przeróbkom, jedynie w roku 1929 poddano ją gruntownej konserwacji, w czasie której zrekonstruowano według zachowanego wzoru płomieniste wazony na postumentach górnej kondygnacji i częściowo wymieniono wiązania dachowe; wtedy też wykonane zostały nowe drzwi z rzeźbami Karola Hukana^[5]Mączyński, o.c., s. 80. – H. Jasieński, Kronika konserwatorska (Rocz. Krak. XXIV, 1933, s. 245)..

Kruchta zachodnia, przylegająca do wieżowej elewacji kościoła Mariackiego (fot.1), wzniesiona została z ciosu (grubość murów wynosi około 1 m); część górną, dominującą w sylwecie, wykonano z drzewa obitego blachą miedzianą, drewniane jest też pozorne sklepienie. Plan budowli (rys. 1 i 2), powtarzający zresztą zarys kruchty gotyckiej, po­wstał z umiarowego, wydłużonego ośmioboku, który zredukowano na dłuższej osi o trzy boki. W ten sposób kruchta posiada rzut, na który składa się pięć ścian ośmioboku, bok szósty, znacznie dłuższy (odpowia­dający szerokości ośmioboku), stanowi zachodnia ściana korpusu kościoła. Rozwiązanie takie spowodowało, że pięć wewnętrznych ścian kruchty jest równej długości, natomiast od zewnątrz ściany północna i połud­niowa są znacznie krótsze od pozostałych.

Ściany zewnętrzne otrzymały identyczną artykulację pionową i po­ziomą (rys. 4,5,6). Narożniki zaakcentowane są ustawionymi na tle pilastrów i nieznacznie wtopionymi w mur kolumnami o wydatnych impostach i kapitelach zbliżonych do jońskich, wzbogaconych girlan­dami. Kolumny flankujące wejście umieszczone zostały na osi narożni­ków, pozostałe, przyległe do elewacji kościoła, prostopadle do murów przedsionka. W rezultacie, przede wszystkim zaś dzięki faktowi, że dwie zewnętrzne ściany kruchty są krótsze od pozostałych, związano silnie budynek z korpusem kościoła, potęgując równocześnie w widokach od północnego i południowego zachodu wrażenie centralności. Ponad kolum­nami wieńczy ściany kruchty belkowanie, dość wysokie i opatrzone silnie wyrzuconym gzymsem, wydatnie przełamane na narożnikach.

Pola ograniczone podziałami pionowymi i poziomymi opracowano w dwojaki sposób. Zachodnie, północno- i południowo-zachodnie w ca­łości przepruto wysokimi arkadami o półkolistych, profilowanych archiwoltach, wydzielonych gzymsem, stanowiącymi wejścia^[6]Opracowanie ścian mieszczących wejścia przywodzi na myśl portal wejściowy domu przy Rynku Głównym nr 6 w Krakowie (por. M. Kretschmerów a, Portale domów krakowskich XVII i XVIII wieku, … Continue reading; północne i po­łudniowe, przedzielone gzymsem na tej samej wysokości jak przy archiwoltach, ożywione zostały prostokątnymi płycinami, które to rozwiąza­nie powtórzono i od wewnątrz (fot. 3).

Górna kondygnacja budowli zaskakuje wysokością, jest bowiem o około dwie trzecie wyższa od dolnej (fot. 2). Zasadniczy jej element stanowi wysoka, ośmioboczna latarnia o średnicy równej mniej więcej długości krótszych ścian dolnej kondygnacji, przylegająca jednym bokiem do elewacji kościoła (fot. 3)^[7]Nastawę w górnej kondygnacji kruchty określamy ze względu na jej kształt mianem latarni zdając sobie sprawę, że określenie to nie jest w tym wypadku w pełni uzasadnione, brak jej bowiem … Continue reading. Latarnię wiąże z dolną kondygnacją kruchty sześć spływów z bramkami, trafiających na postumenty zwień­czone płomienistymi wazonami, ustawione nad belkowaniem na osi kolumn. Spływy z bramkami pozornie nie różnią się między sobą – dopiero staranniejsza obserwacja wykazuje, że dwa zachodnie są dłuż­sze, silniej rozchylone w miejscu połączenia z bramkami, które usta­wiono tu nieco dalej od latarni (rys. 2). W ten sposób spotęgowano wra­żenie przesunięcia latarni ku zachodowi, uzyskane już przez jej ośmioboczny kształt, tak że zdaje się ona wznosić pośrodku kruchty i nie przy­legać do elewacji kościoła. Pomocą są tu także identyczne zwieńczenia bramek w formie wysmukłych obelisków zakończonych gałkami. Należy tutaj wyjaśnić, że dzięki zastosowaniu spływów z bramkami, płomie­nistym wazonom i obeliskom zręcznie wypełniona została przykra luka powstająca pomiędzy płaskim dachem dolnej części kruchty a jej wysoką latarnią.

Specjalną uwagę poświęcił architekt samej latarni. Każda z jej ścian otwiera się w górnej części półkolistą arkadą wspartą na wysmukłych narożnych kolumienkach. Kolumienki te mają attyckie bazy, natomiast ich kapiteli nie da się zaliczyć do żadnego z klasycznych porządków – całość przywodzi na myśl kolumny romańskie. Ponad arkadami wieńczy ściany latarni niepełne belkowanie, przechodzące od zachodu, północy i południa w trójkątne przyczółki zakończone postumentami z wydat­nymi gałkami. Kopułka latarni jest silnie zaostrzona, zwieńczenie jej stanowi kula z krzyżem. Architekturę górnej kondygnacji kruchty uzu­pełnia kuta, ażurowa balustrada łącząca postumenty z wazonami. Skła­dają się na nią charakterystyczne dla stylu regencji motywy wstęg, tylko zachodnią balustradę zdobi hierogram Marii.

W górnej kondygnacji kruchty znajduje się też jedyna rzeźba, jaka uzupełnia architekturę budynku. Jest nią drewniany, blachą ołowianą pokryty (pierwotnie złocony) posąg Chrystusa Salwatora^[8]Tak nazywa figurę opis zanotowany w r. 1756, wnet po ukończeniu budowy kruchty: „Portam caelestem ecclesiae ante major es fores de lapide secto extruxit, are [aere?] artificiose cooperuit, et … Continue reading, umieszczony pod baldachimową, gwiazdami dekorowaną kopułką latarni (fot. 4).

Zestawiając istotne elementy architektury kruchty zachodniej kościoła Mariackiego wymienić należy:

1. Przyjęcie za rzutem wcześniejszej budowli pięciobocznego planu (można wszak było wznieść kruchtę na nowym, innym rzucie).
2. Znacznie większą wysokość górnej kondygnacji w stosunku do dolnej.
3. Zastosowanie w narożnikach dolnej kondygnacji kolumn, a w po­lach – arkad zamkniętych półkoliście.
4. Przyjęcie wysokiej, wielobocznej latarni jako podstawowego mo­tywu dla górnej kondygnacji.
5. Użycie w latarni romanizujących kolumienek.

Warto podjąć próbę odszukania wyliczonych elementów w innych dziełach Placidiego, stwierdzonych archiwalnie lub też w sposób prze­konujący mu przypisanych. I tu natrafiamy na pewne trudności. Takich proporcji, jakie zastosowane zostały w kruchcie (znacznie większa wy­sokość górnej kondygnacji w stosunku do dolnej), nie da się stwierdzić w żadnym z projektów ani dzieł wykonanych^[9]Por. Lepiarczyk, Architekt Franciszek Placidi…. Również kolumny sto­sowane były przez Placidiego głównie we wnętrzach, natomiast w ele­wacjach zewnętrznych architekt posługiwał się z reguły podziałami pilastrowymi, często dosyć płaskimi. Wreszcie w żadnym z dzieł Placidiego nie da się odszukać takich kolumienek, jakie zastosowane zostały w latarni kruchty. A jednak kruchta pozostaje w zgodzie z twórczością tego architekta, co wyczuwalne jest zarówno w całej kompozycji, jak i w detalach.

Problem ten można rozwiązać, gdy przyjmiemy, że Placidi oparł się na wzorze, w którym występowały wszystkie wymienione elementy. Elementy te, rozważane osobno, odnaleźć można w wielu zabytkach. Razem występują w obiektach zależnych od kaplicy Grobu Chrystusa w Jerozolimie, najwcześniejszej budowli, w której można je wszystkie odnaleźć.

Kaplica Grobu Chrystusa w Jerozolimie była wielokrotnie naśla­dowana od w. IX do XVIII^[10]Por. G. D a 1 m a n, Das Grab Christi in Deutschland (Studien über christliche Denkmaler, H. XV, Leipzig 1922).. Czyniono to na podstawie autopsji, wy­konywano pomiary i modele, wreszcie powtarzano wcześniejsze, po­wszechnie znane kopie.

Aby się upewnić, czy trafnie wskazany został pierwowzór kruchty zachodniej kościoła Mariackiego (biorąc pod uwagę fakt, że powstała ona stosunkowo późno, w okresie, kiedy znajomość Grobu Chrystusa w Jerozolimie była już rozpowszechniona przez liczne kopie), nie od­rzucając innych możliwości, dalsze badania skierować należy na wszyst­kie powtórzenia kaplicy Grobu Chrystusa w Polsce.

1. KAPLICE GROBU CHRYSTUSA W POLSCE^[11]Kaplice Grobu Chrystusa w Polsce, omówione w niniejszym rozdziale dla wyjaśnienia genezy kompozycji formalnej kruchty zachodniej kościoła Mariackiego w Krakowie, będą przedmiotem osobnej, … Continue reading GRÓB W ZGORZELCU PIERWOWZOREM KRUCHTY ZACHODNIEJ KOŚCIOŁA MARIACKIEGO W KRAKOWIE

Kult Grobu Chrystusa pojawił się w Polsce wcześnie i rozwinął bujnie, dzięki sprowadzeniu do Miechowa z Jerozolimy w roku 1163 przez Jaksę herbu Gryf kanoników regularnych, stróżów Grobu Chrystusa, zwanych w Polsce bożogrobcami^[12]Por. S. Nakielski, Miechovia sive promptuarium antiąuitatum monasterii Miechoviensis, Cracoviae 1634, a z nowszych opracowań M. Nowodworski, Encyklopedia Kościelna IX, Warszawa 1876, s. 464-465 … Continue reading. W Miechowie też zachowała się najstarsza w Polsce kaplica mieszcząca „kopię” Grobu Chrystusa (ryc. 5). Kaplica ta powstała po pożarze w r. 1506 z fundacji prepozyta miechowskiego Tomasza z Olkusza^[13]Grób w Miechowie nie posiada dotąd żadnego naukowego opracowania, jedynie krótkie wzmianki; por. Wiśniewski, o.c., s. 114 i 136. – Z. Boczkowska, Powiat miechowski (Katalog Zabytów sztuki … Continue reading. Czas budowy ustalić można na lata po 1508 a przed 1542^[100]W r. 1508 Tomasz z Olkusza wymieniony jest jako prepozyt, w r. 1542 proboszczem był już Albert Cebrowski (por. Wiśniewski, o.c., s. 136)., najprawdopodobniej trzydzieste wieku XVI (przed 1638)^[14]Na datowanie takie pozwalają m. in. analogie łączące portal wejściowy kaplicy Grobu Chrystusa z renesansowym portalem z r. 1534 w klasztorze. – Por. też Łoziński, o.c.. Z tego czasu pochodzi jednak tylko dolna część Grobu; część górna, o charakterze barokowo-klasycystycznym, jest rezultatem przeróbki dokonanej zapewne w 2. połowie w. XVIII^[15]Do podobnego wniosku doszedł J. Łoziński..

Miechowski Grób Chrystusa znajduje się w osobnej, kwadratowej kaplicy, przylegającej od zachodu do wschodniego ramienia krużgan­ków klasztornych, wzniesionej rzekomo na miejscu najstarszego kościoła (rys. 6). Część dolna, pierwotna, wykonana jest z ciosu na rzucie kwa­dratu^[16]W rzucie poziomym zachodzi tu interesująca zbieżność w rozmiarach z Grobem Chrystusa wzniesionym przez Albertiego w kaplicy Rucellai przy kościele Św. Pankracego we Florencji w latach 1465-1467 … Continue reading. Niski, zapewne przysłonięty przez podniesienie się poziomu posadzki cokół posiada gotycyzujący jeszcze profil. Wyżej horyzontal­nie dzieli ściany gzyms na strefy nierównej wysokości, ożywione prosto­kątnymi, oprofilowanymi płycinami. W dolnej, niższej strefie mieści się otwór do komory grobowej (wyraźnie powiększony), wyższa wyróżnia się wypełnieniem płycin rombowymi polami. Nowsza, drewniana część podzielona została na dwie wysokie kondygnacje. Jedna z nich, dolna, bogaciej rozczłonkowana, posiada także trójpolowe podziały ścian, przeprowadzone za pomocą korynckich kolumn z pilastrami w tle, podtrzymujących silnie przełamane belkowanie. Górną kondygnację stanowi wysoka ośmioboczna nastawa o płaskich, pilastrowych podziałach, z bel­kowaniem opatrzonym balustradą, zwieńczona kopułką.

Związek Grobu w Miechowie z kaplicą Grobu Chrystusa w Jerozoli­mie, o ile można wnioskować biorąc pod uwagę dokonane zmiany, jest luźny. Wolno przypuszczać, że powodem mogło być nawiązanie do nie­znanej nam, wcześniejszej repliki; należy też zaznaczyć, że miechowski Grób nie posiada kaplicy Anioła, która – jak wiadomo – wzniesiona została przy jerozolimskim Grobie Chrystusa w wieku XV^[17]W rzucie poziomym zachodzi tu interesująca zbieżność w rozmiarach z Grobem Chrystusa wzniesionym przez Albertiego w kaplicy Rucellai przy kościele Św. Pankracego we Florencji w latach 1465-1467 … Continue reading.

W kościołach będących w posiadaniu bożogrobców odnajdujemy dal­sze kaplice Grobu Chrystusa. Wymienić ich można dwie: w Przeworsku i Nysie. W Przeworsku w rękach bożogrobców znajdował się kościół Św. Ducha, okazała gotycka budowla, obecnie kościół parafialny. Przy nim to w r. 1692 wzniesiona została kaplica Grobu Chrystusa, częściowo przekształcona w wieku XIX (rys. 7)^[18]Por. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego IX, Warszawa 1888, s. 184. – M. Lemańska-Trepińska, Powiat przeworski (Katalog zabytków sztuki w Polsce, Woj. rzeszowskie, maszynopis w … Continue reading. Zbudowana na rzucie kwadratu, z kopułą na pendentywach, opatrzona wysmukłą latarnią, wyróżnia się od powszechnie stosowanego w tym czasie typu kaplic głównie dużymi rozmiarami oraz podciągnięciem wysoko murów w formie drugiej kondygnacji w miejsce bębna. Niewątpliwie zaważyła tu chęć umieszczenia wewnątrz, na wzór macierzystego klasztoru, kopii Grobu Chrystusa w Jerozolimie. Przeworski Grób Chrystusa, jak wskazuje dekoracja mo­tywem tzw. suchego akantu i kampanuli, powstał dopiero w w. XVIII. Usytuowany w północnej części kaplicy, wzniesiony z cegły, podobnie jak oryginał składa się z dużej komory grobowej zamkniętej od zachodu półkolistą apsydą oraz węższego odeń przedsionka na rzucie stojącego prostokąta. Przedsionek nakryty jest sklepieniem krzyżowym, część zachodnia nie jest zasklepiona. Ściany zewnętrzne dzieli czternaście pilastrów, dziesięć na części mieszczącej właściwy Grób oraz cztery na przedsionku (fot. 6). Pilastry na komorze grobowej, balasowo wybrzuszone, co nadaje im podobieństwo do kolumn, połączone są za pomocą profilowanych arkad zamkniętych półkoliście. Na płaskim dachu ponad komorą grobową znajdowała się wysoka, ośmioboczna latarnia (wido­czna jeszcze na dawnych fotografiach, obecnie usunięta) z balustradą w dolnej części, zwieńczona kopułką. Uproszczony rzut poziomy przy zachowaniu charakterystycznych proporcji, co obserwujemy w bryle zewnętrznej, pozwala uznać Grób w Przeworsku za niezbyt wierną kopię jerozolimskiej budowli, wykonaną zapewne w oparciu o model lub rycinę.

Późniejsza od przeworskiej jest kaplica Grobu Chrystusa w należą­cym dawniej do bożogrobców kościele ŚŚ. Piotra i Pawła w Nysie wznie­sionym w latach 1720-1727^[19]Chrzanowski i M. Kornecki, Powiat nyski (Katalog zabytków sztuki w Polsce VII, Woj. opolskie, Warszawa 1963, s. 107).. Umieszczona w przyziemiu wieży pół­nocnej zawiera prostokątny Grób Chrystusa, wewnątrz sklepiony kolebkowo, od zewnątrz pokryty urozmaiconą okładziną marmurową^[20]Tamże.. Nyski Grób Chrystusa, powstały niewątpliwie pod Opływem Sepulcrum Domini w Miechowie nie jest już zatem kopią jerozolimskiej kaplicy.

Poza omówioną grupą kaplic Grobu Chrystusa wznoszonych przy kościołach lub klasztorach, związaną z zakonem bożogrobców, istnieje druga o innym charakterze. Są to osobne kaplice, nie należące do większych zespołów. Występują one w Polsce tylko na Śląsku i zależne są od kaplicy Grobu Chrystusa w Zgorzelcu lub bezpośrednio od Grobu jerozo­limskiego^[21]Kaplica Grobu Chrystusa w Zgorzelcu posiada bogatą literaturę. Najważniejsze opracowania naukowe stanowią pozycje: H. Lutsch, Die Kunstdenkmäler des Reg.-Bezirks Liegnitz (Verzeichnis der … Continue reading. Wymienić ich można trzy: w Żaganiu, Głogówku i Potępie.

Wzniesienie Grobu Chrystusa w Żaganiu poprzedziło wykonanie w r. 1587 pomiarów budowli w Zgorzelcu na polecenie Jakuba II, opata klasztoru augustianów^[22]O kaplicy w Żaganiu por. Lutsch, Die Kunstdenkmaler des Reg.-Bezirks Liegnitz, s. 159-160. – Da1man, Das Grab Christi in Deutschland, s. 104-106. – Lemper, o.c., s. 122. – S. … Continue reading. Prace podjęto jednak dopiero w r. 1598 staraniem wymienionego opata (zm. 1600), ukończono zaś za jego następcy, Fryderyka I, przed r. 1607^[23]Z tego czasu pochodzi najwcześniejszy z napisów znajdujących się na zewnątrz budowli.. Grób żagański wzniesiony został za mias­tem, na cmentarzu przy kościele Św. Ducha. Zbudowany z ciosu, na rzucie kwadratu (o ściętych narożnikach od zachodu), z węższą częścią zachodnią zamkniętą półkoliście (rys. 8), dokładnie powtarza plan Grobu w Zgorzelcu i ma prawie identyczne rozmiary (rys. 18)^[24]Dalman, Das Grab Christi in Deutschland, s. 105.. Część za­chodnia mieści wąską komorę grobową na rzucie stojącego prostokąta, sklepioną kolebkowo, część wschodnia – kwadratowy przedsionek na­kryty sklepieniem krzyżowym. Od zewnątrz Grób w Żaganiu (fot. 7) przedstawia się również jako kopia budowli w Zgorzelcu (fot. 21). Część zachodnią rozczłonkowuje siedem kolumn o kielichowych kapitelach, połączonych półkolistymi arkadami. Jak w Zgorzelcu, wschodnią ele­wację dzieli załamujący się gzyms (który symbolizował rygle Grobu), powyżej znajdują się trzy prostokątne płyciny (pieczęcie grobowe), wejście zaś ujęto w profilowany portal zamknięty łukiem ostrym. Zwień­czenie ścian stanowi wydatny wałek w miejsce gzymsu. Na płaskim da­chu wznosi się sześcioboczna latarnia, prawie równa pod względem wyso­kości ścianom, przykryta dwunastoboczną kopułką, otwierająca się ostro- łukowymi arkadami wspartymi na wysmukłych kolumienkach. Warto podkreślić, że kolumienki te, zaczerpnięte – jak i artykulacja apsydy – z Grobu Chrystusa w Zgorzelcu, naśladują kolumny romańskie.

Grób Chrystusa w Głogówku, wzniesiony około r. 1634 z fundacji Jerzego Oppersdorfa po jego pobycie w r. 1632 w Jerozolimie, nie za­chował się niestety w pierwotnym stanie^[25]O kaplicy Grobu Chrystusa w Głogówku por. H. L u t s c h, Die Kunstdenkmaler des Reg.-Bezirks Oppeln (Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Prowinz Schlesien IV, Breslau 1894, s. 300). – … Continue reading. Zapewne restaurowany w r. 1714 (wskazuje na to data na szczycie wschodnim), po pożarze w r. 1770 został ponownie odnowiony w r. 1773. Dalsza restauracja miała miejsce w r. 1822 po zniszczeniu latarni przez pożar.

W rzucie poziomym kaplica w Głogówku wykazuje bezpośredni zwią­zek z Grobem w Jerozolimie^[26]Dalman, l.c. – Lutsch, l.c., uważał Grób w Głogówku za replikę kaplicy w Zgorzelcu; sugestię tę w przekonywający sposób sprostował Dalman udowadniając, że Głogówek jest … Continue reading. Zbudowana na planie prostokąta za­mkniętego pięciobocznie od zachodu, mieści wewnątrz przedsionek na rzucie stojącego prostokąta, przykryty sklepieniem żaglastym, z półko­listą apsydą sklepioną hemisferycznie, w której znajduje się przejście do komory grobowej (rys. 9). Jest ona kwadratowa i posiada również żaglaste sklepienie; właściwy Grób, jak w Jerozolimie, znajduje się w ścia­nie północnej (rys. 19). Na zewnątrz część zachodnią aż po przedsionek dzieliło dziesięć drewnianych, wolno stojących kolumn (obecnie usuniętych) połączonych ostrołukowymi arkadami (fot. 8). Szczyt wschodni ma formy późnobarokowe; także dwuspadowy dach bez latarni jest nowszy.

Pod wpływem Grobu Chrystusa w Głogówku powstała kaplica w Po­tępie (pow. Tarnowskie Góry, woj. katowickie)^[27]Kloss, H. R o d e, W. S t e p f und H. E b e r 1 e, Die Bau- und Kunstdenkmaler des Kreises Tost-Gleiwitz, Breslau 1943, s. 247. Protokół wizytacyjny kościoła parafialnego w Kielczy z r. 1679 … Continue reading. Wykonał ją budow­niczy Marcin Grochowski w r. 1672 z fundacji Jerzego Leonarda Colonny. Rzut poziomy powtarzający w pewnym uproszczeniu plan Grobu w Gło­gówku jest prostokątny z pięciobocznym zamknięciem od zachodu (rys. 10). Wnętrze, jak w pierwowzorze, dzieli się na prostokątny przed­sionek przykryty sklepieniem kolebkowym z lunetami, przechodzący w półkolistą apsydę sklepioną hemisferycznie oraz komorę grobową na rzucie kwadratu, zasklepioną krzyżowo-kolebkowo. Od zewnątrz, na wielobocznym zamknięciu i częściowo ścianach bocznych, występują ostro-łukowe arkady, wsparte do niedawna na drewnianych kolumnach o kie­lichowych kapitelach, obecnie wymienionych na filarki (ryc. 9)^[28]Przeróbka ta, w wyniku której kaplicę w znacznej mierze zniekształcono, miała miejsce w latach 1962-1963.. Dach jest niski, zwieńczony prymitywną wieżyczką na sygnaturkę, zapewne nowszy.

Trzecią, najliczniejszą grupę stanowią Groby Chrystusa wchodzące w skład Kalwarii, jakich kilkanaście powstało w Polsce w ciągu w. XVII i XVIII.

Najwcześniejszym z nich jest Grób w Kalwarii Zebrzydowskiej, za­łożonej z końcem w. XVI. Wzorem była tu bezpośrednio kaplica Grobu Chrystusa w Jerozolimie, przy wykreślaniu bowiem planu posłużono się modelem, który przywiózł z Jerozolimy Hieronim Strzała, dworza­nin fundatora Kalwarii, Mikołaja Zebrzydowskiego^[29]Szabłowski, Architektura Kalwarii Zebrzydowskiej (1600-1702) (Rocz. Krak. XXIV, 1933, s. 47).. Budowa rozpo­częta w r. 1605 ukończona została w r. 1609; architektem Grobu Chrys­tusa, jak i innych kaplic wznoszonych w tym czasie w Kalwarii Zebrzy­dowskiej, był Paweł Baudarth z Antwerpii^[30]Tamże, s. 28, 30 i 66.. Kaplica Grobu w Kalwarii zbudowana jest z ciosu, na rzucie prostokąta z pięciobocznym zamknięciem od zachodu (rys. 11). Właściwa komora grobowa jest kwadratowa, przykryta kopułą z latarnią, przedsionek, zasklepiony krzyżowo-kolebkowo, ma rzut zbliżony do kwadratu ze ściętą apsydą od zachodu. Oba pomieszczenia łączy wąskie przejście oraz umieszczona powyżej szeroka arkada zamknięta półkoliście, zabezpieczona kratą. Na zewnątrz część zachodnią, zawierającą Grób, podzielono dziesięcioma toskańskimi ko­lumnami podtrzymującymi półkoliste arkady (fot. 10). Ponad tą częścią kaplicy, przykrytą spłaszczoną kopułą, wznosi się wysoka, sześcioboczna latarnia o oknach zamkniętych półkoliście, ujętych w arkady wsparte na jońskich kolumienkach.

Jak wykazało porównanie, Grób Chrystusa w Kalwarii Zebrzydow­skiej zarówno pod względem wymiarów, jak i szczegółów nie jest wierną kopią Grobu Chrystusa w Jerozolimie^[31]Szczegółowe porównanie przeprowadza Szabłowski (o.c., s. 47-50)., aczkolwiek silnie doń nawią­zuje; najważniejszą z występujących tu różnic stanowi zastosowanie nad komorą grobową kopuły zaznaczającej się w bryle budowli.

Kaplica Grobu Chrystusa w Kalwarii Zebrzydowskiej, jak i całe założenie, stała się wzorem dla innych Kalwarii powstających w Polsce w w. XVII i XVIII.

Jako najwcześniejszy wymienić należy Grób Chrystusa w Kalwarii Wejherowskiej, założonej z fundacji Jakuba Wejhera, wojewody malborskiego, na mocy zezwolenia biskupa włocławskiego z r. 1649^[32]Por. E. Roszczynialski, Kalwaria Wejherowska, jej fundatorowie, duszpasterze i uroczystości, [Wejherowo] 1928, s. 4. – M. Gumowski, Polskie Kalwarie (Ateneum Kapłańskie XXIII, 1929, s. 501).. Grób Chrystusa wzniesiony został staraniem Anny Konstancji Wejherówny, bratanicy fundatora, córki Mikołaja Wejhera, w latach 1651-1666^[33]Roszczynialski, o.c., s. 5. – Gumowski l.c., jako fundatorów wymienia Radziwiłłów.. Kaplica wejherowska, zbudowana z ciosu, wykonana została z piaskowca obrobionego w Krakowie^[34]Roszczynialski, l.c.. Wprawdzie Jakub Wejher wysłał do Jero­zolimy Roberta Weidena, zakonnika oliwskiego, w celu dokonania po­miarów i przygotowania planu Kalwarii^[35]Tamże, s. 4., jednakże prace tego ostat­niego widocznie nie dotyczyły poszczególnych budowli, albowiem Grób Chrystusa jest zarówno w rzucie poziomym, jak i w elewacjach do­kładną kopią Grobu w Kalwarii Zebrzydowskiej^[36]Szabłowski, o.c., s. 50.. Zbudowany na pla­nie prostokąta pięciobocznie zamkniętego od zachodu, zawiera wewnątrz kwadratową komorę grobową przykrytą kopułą oraz zbliżony do kwa­dratu przedsionek, zasklepiony krzyżowo, połączony z nią za pomocą szerokiej arkady (rys. 12)^[37]Szczegółowe pomiary Grobu w Kalwarii Wejherowskiej znajdują się w zbiorach Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej.. Od zewnątrz (fot. 11) część mieszczącą komorę grobową rozczłonkowuje dziesięć kolumn połączonych półko­listymi arkadami. Niezbyt wysoki, czterospadowy dach wieńczy sześcioboczna latarnia o wydłużonych oknach, z archiwoltami wspartymi na jońskich kolumienkach, przykryta kopułką (nie komunikującą się z ko­pułą nad komorą grobową). W latarni tej mieści się posąg Chrystusa Zmartwychwstałego.

Zarówno w Grobie Chrystusa w Wejherowie, jak i w Kalwarii Zebrzydowskiej, która posłużyła tu jako wzór, dochodzą do głosu cechy właściwe dla architektury okresu manieryzmu, co nadaje tym budow­lom specyficzny, odrębny charakter.

Grób Chrystusa znajdował się również wśród kaplic przy Dróżkach w Górze Kalwarii, założonych w r. 1670 z inicjatywy biskupa poznań­skiego Stefana Wierzbowskiego^[38]O kaplicach w Górze Kalwarii por. I. Lipiński, Miasto Góra Kalwaria. Opis historyczny (Biblioteka warszawska IV, 1842, s. 548-559). – L. Tripplin, Góra Kalwaria czyli Nowy Jeruzalem, … Continue reading. Niestety brak danych o wyglądzie tej kaplicy, która nie dotrwała do czasów obecnych. Ponieważ założona przez Wierzbowskiego Kalwaria pozostawała również pod opieką ber­nardynów, wolno się domyślać, że też naśladowano tu Grób Chrystusa w Kalwarii Zebrzydowskiej.

Już z końcem w. XVII powstała kaplica Grobu Pańskiego należąca do Kalwarii w Wambierzycach na Śląsku, założonej w latach 1686-1701 z fundacji Daniela Osterberga^[39]Kalwarię w Wambierzycach omawiają: S. A. Hatscher, Kurze Geschichte von Albendorf, 1897. – E. Zimmer, Albendorf, sein Ursprung und seine Geschichte, 1898. – Dalman, Das Grab Christi in … Continue reading. Grób Chrystusa w Wambierzycach, zbudowany na planie prostokąta zamkniętego półkoliście od zachodu, ma zarówno przedsionek, jak i komorę grobową na rzucie kwadratu (rys. 13); połączone są one wąskim przejściem. Zewnętrzne ściany części zachodniej rozczłonkowuje osiem półkolumn połączonych ostrołukowymi arkadami. Dach wieńczy wysoka wieżyczka na sygnaturkę. Mimo pew­nych relacji z budowlami w Zgorzelcu i Głogówku kaplica w Wambie­rzycach nie pozostaje w bliższych związkach z wymienionymi Grobami, stosując w uproszczeniu ogólnie znane elementy Grobu w Jerozolimie^[40]Por. Dalman, Das Grab Christi in Deutschland, s. 129-130..

Z początku w. XVIII pochodzi Grób Chrystusa w Kalwarii na Górze św. Anny na Śląsku, wzniesiony w latach 1700-1709 przez architekta Domenico Signo^[41]O Kalwarii na Górze św. Anny por. H. Reisch, Pamiątka 200-letniego istnienia Kalwarii na Górze św. Anny, Wrocław 1909. – Tenże, Geschichte des St. Annabergs in Oberschlesien, Breslau … Continue reading. Prostokątny, od zachodu zamknięty pięciobocznie, zawiera dwie kwadratowe przestrzenie, przedzielone łukiem segmento­wym po rozszerzeniu w r. 1872 pierwotnego, węższego przejścia (rys. 14). Część wschodnią przykrywa sklepienie klasztorne, zachodnią (komorę grobową) kopuła. Od zewnątrz występują na wielobocznym zamknięciu płaskie, ślepe półkoliste arkady, wsparte na dziesięciu pilastrach (fot. 12). Kopułę nad właściwym grobem wieńczy latarnia o artykulacji jońskimi pilastrami, otwarta wysmukłymi oknami o łukach półkolistych.

Porównanie kaplicy Grobu Chrystusa na Górze św. Anny z Grobem w Kalwarii Zebrzydowskiej wskazuje, że jest to uproszczona replika tego ostatniego z zachowaniem jego zasadniczych elementów.

Dopiero w w. XVIII wzniesiono także kaplicę Grobu Chrystusa nale­żącą do Kalwarii założonej jeszcze w latach 1628-1629 w miejscowości Pakość koło Inowrocławia^[42]Por. K. Kiełczewski, Z przeszłości Pakości. Na uczczenie trzechsetnej rocznicy założenia Kalwarii 1628-1928, Poznań 1928, s. 41-42, 46, 49. – W. Posadzy, A. Rogalanka i T. Zagrodzki, … Continue reading. Rzut poziomy kaplicy w Kalwarii Pakoskiej zbliżony jest do prostokąta, wielobocznie zamkniętego od zachodu (rys. 15). Wskutek jego nieregularności przedsionek ma kształt trapezu, natomiast połączona z nim szeroką arkadą komora grobowa jest prawie kwadratem, z właściwym grobem przy ścianie zachodniej. Oba wnętrza przykrywają sklepienia krzyżowe. Od zewnątrz część zachodnią roz­członkowano dziesięcioma pilastrami na wysokich postumentach, pod­trzymującymi belkowanie (fot. 13). Dach jest siodłowy, dosyć wysoki, ze szczytem od wschodu oraz sześcioboczną latarnią.

Kaplica Grobu Chrystusa w Kalwarii Pakoskiej stanowi prymitywne naśladownictwo budowli jerozolimskiej. Uproszczenia utrudniają wskazanie wzoru, jakim się posłużono. Być może oddziałał Grób Chrystusa w Kalwarii Zebrzydowskiej (za pośrednictwem Wejherowa?), lub oparto się na rycinie^[43]Uwagi Krassowskiego, l.c., jakoby Grób w Kalwarii Pakoskiej cechowało podobieństwo do jerozolimskiej budowli jedynie w bryle, nie są słuszne; taki sam luźny związek widoczny jest w rzucie … Continue readingUwagi Krassowskiego, l.c., jakoby Grób w Kalwarii Pakoskiej cechowało podobieństwo do jerozolimskiej budowli jedynie w bryle, nie są słuszne; taki sam luźny związek widoczny jest w rzucie poziomym.[/ref]
Nie dotrwała do naszych czasów kaplica Grobu Chrystusa należąca do Kalwarii Ujazdowskiej pod Warszawą. Kalwaria ta powstała w la­tach 1724-1731 z fundacji króla Augusta II, niewątpliwie w celu popra­wienia stosunków z duchowieństwem katolickim^[44]Najwcześniejsze omówienie Kalwarii Ujazdowskiej zawiera dziełko: J. Dawidson, Kalwaria w Ujazdowie pod Warszawą albo pamiątka męki i śmierci Zbawiciela Pana naszego Jezusa Chrystusa…, … Continue reading. Pomysłu miały do­starczyć znane królowi budowle w Zgorzelcu^[101]Por. L e m p e r, o.c., s. 123., a program całego zało­żenia opracował jezuita, przypuszczalnie Dominik Rudnicki^[45]Por. Lutostańska, o.c., s. 329.. Projek­tantem Kalwarii był Jan Joachim Daniel Jauch, dyrektor budowli kró­lewskich. Grób Chrystusa, ukończony w r. 1726^[46]Por. Hentschel, o.c., s. 198., był najokazalszą z powstałych w Ujazdowie kaplic, jego budowa miała kosztować 10 000 talarów^[47]Por. Kuryer Polski, 1732, nr CXXII, cf. Sawicki, o.c., s. 19.. Jak i inne kaplice, uległ zniszczeniu i został rozebrany około r. 1791^[48]Por. Lutostańska, o.c., s. 327.; o wyglądzie budowli informują rysunki w Sachsisches Landeshauptarchiv w Dreźnie (fot. 15 i 16)^[49]Sygn. VII, 89, nr 3, arkusz 7-10; VII, 81, nr 2k. Zachowały się dwa komplety rysunków: pierwszy z r. 1731, sygnowany przez Jaucha, składający się z czterech rycin opatrzonych objaśnieniami … Continue reading. Na ich podstawie stwier­dzić można, że Grób Chrystusa w Kalwarii Ujazdowskiej pomyślany był, poza drobnymi szczegółami, jako dokładna kopia Grobu w Zgorzelcu. Zaprojektowany na rzucie złożonym z dwóch kwadratów, z których mniejszy, mieszczący komorę grobową, zamknięty był spłaszczonym półkolem, miał posiadać wszystkie występujące tam elementy (rys. 16)^[50]Porównanie Grobu w Kalwarii Ujazdowskiej z Grobem w Zgorzelcu przeprowadza Lemper, o.c, s. 123.. Część zachodnia otrzymała więc, jak w Zgorzelcu, artykulację półko­listymi arkadami wspartymi na kolumnach, wschodnia elewacja – ostro-łukowy portal wejściowy z płycinami powyżej^[51]Wyrażono mniemanie, że dekoracja wschodniej elewacji kaplicy Grobu Chrystusa w Kalwarii Ujazdowskiej jest pierwszym objawem neogotyku w Polsce (Krassowski, o.c., s. 109, przypis 35). Trudno się z … Continue reading, płaski zaś dach sześcioboczną latarnię o wysmukłych kolumienkach, przykrytą kopułką. W latarni, co warto podkreślić, występują łuki tylko lekko zaostrzone (w pierwszym komplecie rysunków) lub półkoliste, podwyższone (w kom­plecie drugim)^[52]Por. przypis 52 niniejszej pracy..

Nieco później, dopiero w 2. ćwierci w. XVIII powstał w dzisiejszej postaci (z użyciem wcześniejszych elementów?) Grób Chrystusa przy kościele opactwa cysterskiego w Krzeszowie na Śląsku^[53]Grób Chrystusa w Krzeszowie omawiają: Lutsch, Die Kunstdenkmäler des Reg.-Bezirks Liegnitz, s. 377. – Dalman, Das Grab Christi in Deutschland, s. 118-127 (najdokładniej). – H. … Continue reading. Obecny Grób w Krzeszowie zbudowany został w r. 1738 wraz z kaplicą Św. Marii Magdaleny, w której się znajduje i należy do Kalwarii założonej jeszcze w w. XVII^[54]Lutsch, l.c., datował Grób w Krzeszowie na w. XVI, co sprostował Dalman, Das Grab Christi in Deutschland, s. 119-122.. Kaplica Św. Marii Magdaleny przylega od wschodu do mauzoleum książęcego usytuowanego za prezbiterium kościoła (rys. 17). Sam Grób wzniesiony został w kaplicy w ten sposób, że stanowi wolno stojący budynek, połączony z nią sklepionym obejściem. Plan Grobu jest prostokątny, z częścią zachodnią nieznacznie węższą, zamkniętą pięciobocznie. Zarówno komora grobowa, jak i przedsionek mają kształt zbli­żony do kwadratu. Elewacje części zawierającej komorę grobową rozczłonkowuje dziesięć wydatnych kolumn (dziewięć ośmiobocznych, jedna okrągła), połączonych ostrołukowymi arkadami. Na zewnątrz, ponad dachem kaplicy Św. Marii Magdaleny, występuje wysoka, sześcioboczną latarnia o wysmukłych kolumienkach połączonych ostrołukowymi arkadkami. Porównanie planu, ukształtowania wnętrza, elewacji zewnętrznych i latarni wskazuje, że sięgnięto tu zarówno do oryginału, jak i do kilkakrotnie już wymienianej kaplicy w Zgorzelcu^[55]Lemper, l.c., wyraża pogląd, że Grób w Krzeszowie nie jest naśladownictwem Grobu w Zgorzelcu, co wysuwali Lutsch, l.c., i częściowo Dalman, Das Grab Christi in Deutschland, s. 125-126; zdaniem … Continue reading.

Myśl naśladowania Grobu Chrystusa w Jerozolimie utrzymała się do w. XIX. Świadczy o tym kaplica Grobu Pańskiego w Kalwarii Pacławskiej w powiecie przemyskim. Kalwaria Pacławska założona została jeszcze w w. XVII^[56]Por. Gumowski, o.c., s. 501. – T. Chrzanowski, M. Kornecki i J. Samek, Powiat przemyski (Katalog zabytków sztuki w Polsce, Woj. rzeszowskie, rkps w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie)., ale tutejszy Grób Chrystusa zbudowano – według kroniki klasztornej- dopiero w r. 1865^[57]Chrzanowski, Kornecki i Samek, o.c.. Nie zdradza on jednak w swej formie późnego czasu powstania (fot. 14). W rzucie bardzo wyraźnie wyodrębnia się czworoboczny przedsionek oraz węższa komora grobowa zamknięta pięciobocznie, od zewnątrz rozczłonkowana dziesięcioma przyściennymi kolumnami połączonymi za pomocą półkolistych łuków tworzących ślepe arkady. Część czworoboczną wieńczy wieżyczka na sygnaturkę o formach barokowych. Mimo różnic i uproszczeń, kaplicę Grobu Chrystusa w Kalwarii Pacławskiej uznać należy za naśladow­nictwo Grobu Chrystusa w Kalwarii Zebrzydowskiej.

Na Grobie Chrystusa w Kalwarii Pacławskiej zakończyć wypada przegląd kaplic w Polsce, które są kopiami lub stanowią trawestacje Grobu w Jerozolimie, zaznaczając, że poza nimi istnieją jeszcze kaplice nie nawiązujące do oryginału, jak np. pochodzący z w. XVIII Grób w Kalwarii w Werkach pod Wilnem^[58]Por. E. Jeleńska, Kalwaria pod Wilnem, Wilno 1903. – J. Kłos, Wilno, Wilno 1937, s. 28. – Pomiary i fotografie kaplicy Grobu Chrystusa w Kalwarii w Werkach zawdzięczam niezwykłej … Continue reading.

Rozważając nawiązana do kaplicy Grobu Chrystusa na terenie Polski uwzględnić jeszcze należy modele i relikwiarze. Kilka takich modeli znajduje się w zbiorach krakowskich: w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Muzeum Narodowym oraz w prywatnym posiadaniu. Mo­del stanowiący własność Muzeum Uniwersyteckiego, wykonany z drze­wca i kości słoniowej, intarsjowany perłowcem, posiada wymiary 12,5 cm x 3,8 cm x 12,3 cm (5,3 cm wysokość ścian, 7 cm wysokość latarni) i jak pozostałe jest otwierany (fot. 17)^[59]Nr inwentarza 230/1; proweniencja nie jest znana, do Muzeum ofiarowany został w r. 1874 przez Bartkowską i stanowi pendant do zachowanego w tymże Muzeum modeliku Bazyliki Narodzenia w Betlejem. … Continue reading. Właściwy budynek Grobu ma plan prostokąta zamkniętego pięciobocznie; na zewnątrz ściany dzieli dziesięć kolumn połączonych łukami zamkniętymi półkoliście. Płaski dach wieńczy wysmukła, sześcioboczna latarnia, otwarta wąskimi prze­źroczami ujętymi w kolumienki. Połączenie komory grobowej z przed­sionkiem w jednolitą całość wskazuje, że model powstał po przebudowie Grobu Chrystusa w Jerozolimie, dokonanej przez franciszkanina Boni­facego Stefana z Raguzy w r. 1555^[60]Por. Gurlitt, Das Grab Christi in der Grabeskirche in Jerusalem, s. 191..

Zbliżony do opisanego jest mniejszy z dwóch modeli w Muzeum Narodowym, wykonany także z drzewa z użyciem perłowca, o rozmia­rach 9,9 cm x 3,3 cm x 8,5 cm (wysokość ścian 4,1 cm, wysokość latarni 4,4 cm)^[61]Nr inwentarza 69215, model pochodzi z kolekcji Edwarda Goldsteina i zakupiony został prawdopodobnie we Francji. Warto podkreślić niezwykłe podobieństwo naszego obiektu do modelu sprzed r. 1669, … Continue reading.

Większy z modeli w zbiorach tegoż Muzeum, wykonany z tych sa­mych materiałów, o wymiarach 28,3 cm x 12,1 cm x 22,2 cm (wysokość ścian 10 cm, wysokość latarni 12,2 cm) posiada bogatszą dekorację, ale różni się w szczegółach od oryginału (fot. 18)^[62]Nr inwentarza 56674, model ten ofiarował do Muzeum w r. 1922 Marian Bartynowski z Krakowa jako „kałamarz w kształcie kościoła w Jerozolimie”.. Wszystkie elewacje otrzymały podziały pilastrowe, płaski dach wieńczy balustrada, latar­nia zaś posiada podwójne przeźrocze. Nad wejściem i ponad właściwym Grobem umieszczono plakietki z perłowca z rytym przedstawieniem Chrystusa Zmartwychwstałego. Czas powstania modelu określić można na wiek XVIII.

Niemal identyczny z powyżej omawianym jest model przechowywany w prywatnych zbiorach w Krakowie, także drewniany, dekorowany perłowcem, o wymiarach 24,4 cm x 8,9 cm. Różnią się one tylko w drob­nych szczegółach, co pozwala oba obiekty uznać za wyrób jednego warsztatu.

Relikwiarze w kształcie Grobu Chrystusa zachowały się w Miecho­wie i Wrocieryżu. Relikwiarz znajdujący się w skarbcu dawnego koś­cioła bożogrobców w Miechowie darowany został w r. 1584 przez św. Karola Boromeusza kardynałowi Andrzejowi Batoremu, który był równocześnie prepozytem miechowskim^[63]Wiśniewski, o.c., s. 127. – Boczkowska, o.c., s. 233-234.. Wykonany ze srebra, przed­stawia się jako uproszczona kopia jerozolimskiego Grobu Chrystusa (fot. 19). Zastosowano tu rzut prostokąta przechodzącego w trójboczne zamknięcie o zaokrąglonych narożnikach. W ślepym arkadowaniu dzie­lącym ścianki tej części relikwiarza występuje osiem kolumienek połą­czonych półkolistymi archiwoltami. Kaplicę Anioła pokryto imitacją drobnych ciosów; latarnia jest sześcioboczna i otwiera się arkadkami wspartymi na tyluż kolumienkach – zwieńczenie stanowi kopułka z godłem miechowitów na szczycie.

Bardzo podobny do miechowskiego jest relikwiarz w kształcie Grobu Chrystusa w należącym niegdyś do bożogrobców kościele parafialnym we Wrocieryżu w powiecie jędrzejowskim (fot. 20)^[64]Por. T. Przypkowski, Powiat jędrzejowski (Katalog zabytków sztuki w Polsce III, Woj. kieleckie, z. 3, Warszawa 1957, s. 43).. Różnice da się z trudem zaobserwować w drobnych szczegółach, jak np. ilość pasów ciosów na kaplicy Anioła. Relikwiarz z Wrocieryża powstał jednak zna­cznie później, już w okresie klasycyzmu, w r. 1806, niewątpliwie na wzór relikwiarza w niezbyt odległym macierzystym klasztorze.

Dokonany przegląd replik jerozolimskiej kaplicy Grobu Chrystusa w Polsce dostarcza ważnych wskazówek dla ustalenia wzoru, jakim posłużono się przy budowie kruchty zachodniej kościoła Mariackiego w Krakowie. Wśród omawianych obiektów trzykrotnie spotkaliśmy się z zastosowaniem romanizujących kolumienek w latarni kaplicy Grobu. Uderzające analogie dla kolumienek latarni kruchty kościoła Mariac­kiego odnaleźliśmy w Grobach Chrystusa w Żaganiu i Kalwarii Ujaz­dowskiej, dalszą w Krzeszowie. Dwie pierwsze z wymienionych budowli są kopiami, a trzecia nawiązuje do szeroko znanego i wielokrotnie naśla­dowanego Grobu Chrystusa w Zgorzelcu, wzniesionego około r. 1500 przez Jerzego Emericha, a należącego do zespołu kaplic upamiętniają­cych mękę Chrystusa^[65]Por. przypis 23..

Warto krótko przypomnieć wygląd i charakterystyczne cechy tej budowli. Grób w Zgorzelcu wykonany jest w całości z ciosu. W rzucie poziomym wyraźnie wyodrębnia się przedsionek na planie kwadratu o ściętych zachodnich narożnikach (od wewnątrz zaokrąglonych) oraz część z kwadratową komorą grobową zamknięta półkolistą apsydą (rys. 18). Zewnętrzne ściany zachodniej partii budynku, zawierającej właściwy Grób, rozczłonkowuje siedem kolumn połączonych półkolis­tymi arkadami (fot. 21). Na płaskim dachu wznosi się wysoka, sześcioboczna latarnia, otwarta ostrołukowymi arkadami wspartymi na kolu­mienkach. Kształt kolumienek jak i kolumn na apsydzie wskazuje, że Grób w Zgorzelcu, najwierniejsza ze średniowiecznych kopii jerozolim­skiej kaplicy, jest równocześnie przykładem nawrotu do romanizmu, który występuje na przełomie gotyku i renesansu^[66]O romanizacji w w. XV por. V. Birnbaum, Románská renesance koncern středověka, Praha 1924. – E. Panofsky, The Friedsam Annunciation (The Art Bulletin XVI, 1935, s. 433 i n.). – … Continue reading.

Kaplica w Zgorzelcu cieszyła się wielką sławą rozpowszechnianą przez przewodniki, opisy i ryciny, była szeroko znana i często odwie­dzana^[67]Lemper, o. c., s. 125-126.. Można by więc przypuszczać, że to ona posłużyła za wzór dla kruchty kościoła Mariackiego w Krakowie, tym bardziej że Placidi mógł znać budowlę zarówno z autopsji (droga z Drezna do Polski prowadzi wszak przez Zgorzelec)^[68]Placidi przybył do Polski z Drezna – por. Lepiarczyk, Architekt Franciszek Placidi, s. 71-72., jak i z rycin, których wiele powstawało w w. XVIII według rysunków Grobu wykonanych w r. 1717 przez Da­niela Petzolda (fot. 22)^[69]Lemper, o.c., s. 126.. Ale właściwie nie było potrzeby sięgać aż do Zgorzelca. Na przełomie pierwszej i drugiej ćwierci w. XVIII, bezpośrednio przed podjęciem prac przy kruchcie zachodniej kościoła Mariac­kiego w Krakowie, powstała z inicjatywy króla Augusta II Kalwaria Ujazdowska pod Warszawą, a należący do niej Grób Chrystusa wyko­nany w latach 1724-1726 był przecież kopią kaplicy w Zgorzelcu^[70]Por. s. 119 niniejszej pracy.. Kalwaria Ujazdowska, w szczególności zaś jej najokazalsza kaplica, Grób Chrystusa, z całą pewnością nie była obca zarówno Łopackiemu – fundatorowi kruchty, jak i Placidiemu – jej architektowi. Łopacki za­pewne bywał w Warszawie, gdy powstawała Kalwaria Ujazdowska; Placidi w tym czasie, jakkolwiek przebywał w Dreźnie, gdzie mógł się zapoznać z projektami, wyjeżdżał jednak do Warszawy i niewątpliwie jako królewski architekt musiał się w tej sprawie dobrze orientować^[71]Por. Lepiarczyk, Architekt Franciszek Placidi, s. 73..

Wszystkie te przesłanki pozwalają – po ustaleniu, że pierwowzorem kruchty zachodniej kościoła Mariackiego w Krakowie był jerozolimski Grób Chrystusa – na wskazanie kaplicy Grobu w Zgorzelcu jako wzo­ru, który oddziałał zapewne pośrednio, poprzez naśladujący go Grób w Kalwarii Ujazdowskiej^[72]Na marginesie pragniemy wskazać dalsze przykłady oddziaływania Grobu Chrystusa w Zgorzelcu, których nie uwzględnia Lemper (o.c.). Są nimi: kaplica Grobu Chrystusa przy kościele odpustowym w … Continue reading.

III. STOSUNEK DO PIERWOWZORU I WZORU, WARTOŚCI ARTYSTYCZNE, PRZYCZYNY NAŚLADOWANIA GROBU CHRYSTUSA I HIPOTETYCZNE PRZEZNACZENIE KRUCHTY ZACHODNIEJ KOŚCIOŁA MARIACKIEGO

Po ustaleniu pierwowzoru i wzoru kruchty zachodniej kościoła Ma­riackiego w Krakowie porównać ją wypada ze wskazanymi obiektami.

Rozważając stosunek kruchty do Grobu w Jerozolimie (rys. 19, fot. 23) stwierdzić należy przede wszystkim zgodność w usytuowaniu; kruchta, tak jak i Grób, skierowana jest częścią zamkniętą wielobocznie na zachód. Zachowano też zasadniczy element rzutu, a mianowicie wieloboczne zamknięcie, zrezygnowano natomiast z całego planu, nie odtwa­rzając kaplicy Anioła, zapewne dlatego, że było to trudne do zrealizowania ze względu na przystawienie kruchty do zachodniej ściany kościoła Mariackiego^[73]Znane są naśladownictwa Grobu Chrystusa z czasów nowożytnych, bez kaplicy Anioła (mimo że już od dawna istniała), np. Sepulcrum Christi w kościele Św. Stefana w Bühl w Bawarii, pochodzące … Continue reading. Przejmując z właściwego Grobu Chrystusa wieloboczne zamknięcie od zachodu, nie zastosowano pięciobocznej apsydy, lecz trójboczną, stąd i liczba kolumn, które tworzyły na zewnątrz jerozolimskiego Grobu ślepe wnęki, jest tu mniejsza, bo mamy ich sześć, a nie dziesięć. Ale zarówno w rozwiązaniu apsydy, jak i w ilości kolumn występowały w replikach Grobu Chrystusa rozmaite odchylenia; naśla­dując Grób po przebudowie z r. 1555 stosowano obok pięciobocznego także zamknięcie trójboczne^[74]Np. Grób Chrystusa w krypcie kościoła Św. Krzyża w Leutesdorf koło Neuwied nad Renem z lat 1647-1649 (tamże, s. 113-114), lub Grób w Klein Jerusalem koło Neersen w Nadrenii z 3. ćwierci w. … Continue reading.

Odmienne jest też rozwiązanie elewacji kruchty, arkady bowiem nie tworzą wnęk, lecz zostały zastosowane w trzech wejściach w ten sposób, że nie dochodzą one – zgodnie z pierwowzorem – do szczytu ścian.

Wiernie natomiast powtórzono stosunek wysokości ścian do wyso­kości latarni, która jednak jest ośmio-, a nie sześcioboczna, niewątpli­wie dla lepszego związania z dolną częścią kruchty.

Wszystkie te motywy mogły dotrzeć do Krakowa ze Zgorzelca, gdzie Grób Chrystusa wzniesiony został jako stosunkowo wierna kopia kaplicy jerozolimskiej, poprzez Grób należący do Kalwarii Ujazdowskiej. Ze Zgorzelca przejęto też charakterystyczne romanizujące kolumienki w latarni, które posłużyły jako ważki element w naszych rozważaniach^[75]Zastanawia fakt, że architekt nie wahał się powtórzyć romanizujących kolumn z czasu około r. 1500. Taki stosunek do dzieła naśladującego architekturę średniowieczną nie dziwi, gdy się … Continue reading.

Należy się jeszcze ustosunkować do motywu spływów z bramkami łączących dolną kondygnację kruchty z latarnią. Motyw ten naturalnie nie występuje ani w kaplicy Grobu Chrystusa w Jerozolimie, ani w jej replice w Zgorzelcu, nie był też zastosowany w Kalwarii Ujazdowskiej; Grób Chrystusa miał bowiem dach płaski. Ale naśladując kaplicę jero­zolimską pozwalano sobie tutaj na dowolności, przykładem Grób w Kal­warii Zebrzydowskiej, który, choć wykonany według modelu, ma nad komorą grobową zaznaczającą się w bryle kopułę (stąd kopułę taką po­siadają również jego repliki i trawestacje). Stosując spływy z bram­kami architekt kruchty kościoła Mariackiego utrzymał motyw płaskiego dachu, dając w rezultacie bardzo udatną, logiczną kompozycję, dostosowaną do wysmukłej elewacji kościoła, nawiązującą wertykalizmem i ażurowością do hełmu wieży wyższej, a formą latarni do hełmu niż­szej wieży, kompozycję, która stanowi znakomite ich dopełnienie. W za­stosowaniu motywu spływów z bramkami na obejściu latarni wzorem dla Placidiego mogły być wybitne dzieła architektury włoskiej, jak latarnia kopuły kościoła S. Maria del Fiore we Florencji^[76]Na relację tę zwrócił uwagę profesor Lech Kalinowski. lub S. Ivo della Sapienza w Rzymie, a z terenu Drezna „Frauenkirche” Bähra^[77]Por. Lepiarczyk, Architekt Franciszek Placidi, s. 111..

Podsumowując stwierdzamy, że architekt kruchty zachodniej kościoła Mariackiego w Krakowie, utrzymując zasadnicze elementy Grobu Chrystusa w Jerozolimie, przyjęte poprzez Zgorzelec, dostosowując się do możliwości i potrzeb, stworzył dzieło oryginalne, w którym wyczu­walny jest i pierwowzór, i twórczy wkład autora^[78]Słusznie zwrócono uwagę, że kruchta zaprojektowana została w ścisłym związku z otoczeniem architektonicznym i obliczona na widoki boczne (Lepiarczyk, Architekt Franciszek Placidi, s. 111). … Continue reading.

Z kolei rozstrzygnąć trzeba pytanie, czy przy budowie kruchty koś­cioła Mariackiego wskazany wzór i pierwowzór posłużyły Placidiemu li tylko jako materiał architektoniczny do rozwiązania postawionego zadania, czy też zostały wybrane z myślą o ich treściach ideowych. Na kruchcie nie został umieszczony żaden napis poza hierogramem Marii, odnoszącym się do wezwania kościoła. Mogłoby to wskazywać, że forma jej była dla współczesnych w pełni zrozumiała. Istnieje jednak jeden element, który pozwala, naszym zdaniem, na rozstrzygnięcie wątpliwości. Wewnątrz latarni, jakby pod baldachimem, mieści się figura Chrystusa, podobnie jak w latarni Grobu Pańskiego należącego do Kalwarii Wejherowskiej, co wskazuje, że orientowano się dobrze, jaki obiekt naśladuje kruchta.

Wobec powyższego nasuwa się pytanie, dlaczego dla kruchty Mariac­kiej zastosowano formę Grobu Chrystusa. Pytanie to odnosi się nie tylko do kruchty obecnej, ale i dawnej, gotyckiej, która już mogła pozosta­wać w związku z Grobem w Jerozolimie. Nie podejmując na razie szer­szych rozważań można wskazać poszlaki i wyrazić sugestie. Na nagrobku archiprezbitera Jacka Łopackiego kruchta określona została jako porticus albo porta. Trzeba zatem sięgnąć do symboliki tej części kościoła^[79]Symbolikę wejścia do kościoła omawia L. Kalinowski, Treści ideowe i estetyczne drzwi gnieźnieńskich (Drzwi gnieźnieńskie, praca zbiorowa pod red. M. Walickiego, II, Wrocław 1959, s. … Continue reading.

Symbolikę tę uwarunkowały porównania zawarte w ewangelii św. Jana: „Amen, amen dico vobis, quia ego sum ostium ovium”^[80]J o a n n e s X, 7., „Ego sum ostium. Per me si quis introierit, salvabitur”^[81]Tamże X, 9., „Ego sum via, et veritas, et vita”^[82]Tamże XIV, 6.. Wersety te i ich trawestacje umieszczano często w średnio­wieczu na portalach. Dekorację wejścia stanowiły powszechnie sceny zaczerpnięte z życia Chrystusa, przedstawiane na tympanonach, a także na drzwiach^[83]Kalinowski, o.c., s. 119..

Warto tu też w całości przytoczyć wspomnianą wzmiankę o kruchcie w napisie na nagrobku księdza Łopackiego, przywodzi ona bowiem na myśl ewangeliczne porównania: ,,…porticu[m] templo defecto lapide posuit et per hanc porta[m] speciosam introduxit in Ecclesia[m] plurimos judaeos et haereticos…^{,,[84]Por. przypis 4 niniejszej pracy.}.

Z innych okoliczności ważne jest, że 2. ćwierć w. XVIII była okresem pewnego odżycia zakonu bożogrobców dzięki staraniom księdza Jakuba Radlińskiego^[85]Por. P. Pękalski, O początku, rozkrzewieniu i upadku zakonu XX. Kanoników Stróżów św. Grobu Jerozolimskiego, Kraków 1867, s. 116-119., za którego rządów przeprowadzono wizytacje wszystkich kościołów znajdujących się w posiadaniu zakonu^[86]Tamże, s. 119.. Radliński był rów­nież płodnym pisarzem. Spośród licznych prac, jakie wyszły spod jego pióra, nie brak i dotyczących Grobu Pańskiego ‘ przykładem dziełko zawierające czterdzieści medytacji dla odwiedzających Groby Wielka­nocne, które doczekało się aż trzech wydań w latach trzydziestych wieku osiemnastego^[87]Radliński, Grób wielkopiątkowy…, Lublin 1730.. Grób Chrystusa był więc aktualnym tematem w czasie budowy nowej kruchty zachodniej kościoła Mariackiego. Fakty świadczą o kontaktach Łopackich z bożogrobcami. Ojciec archiprezbitera towa­rzyszył księdzu Piotrowi Korycińskiemu, prepozytowi miechowskiemu, w jego poselskich podróżach do Hiszpanii i Portugalii^[88]Laskiewicz, o.c., s. C., a wspomniany powyżej Jakub Radliński poświęcił działalności Łopackiego w kościele Mariackim wiersz panegiryczny po łacinie^[89] Tamże, s. C’., kazanie na pogrzebie archi­prezbitera (ogłoszone drukiem) wygłosił ksiądz Jan Kanty Laskiewicz, doktor filozofii z zakonu kanoników regularnych, stróży Grobu Chrys­tusowego^[90] Por. przypis 4 niniejszej pracy..

Specjalną uwagę poświęcić należy osobie fundatora – archiprezbi­tera Jacka Augustyna Łopackiego^[91]Osoba ks. Jacka Augustyna Łopackiego jako mecenasa sztuki godna jest osobnej monografii; opracowanie działalności archiprezbitera na tym polu w kościele Mariackim zapowiada Lepiarczyk, Architekt … Continue reading. Łopacki był człowiekiem bardzo wykształconym, o wszechstronnych zainteresowaniach, posiadał znaczną bibliotekę^[102]W r. 1758 Łopacki przekazał kilkaset dzieł prawniczych, politycznych, historycznych, lekarskich oraz panegiryków Radzie Miejskiej Krakowa; książki te w r. 1817 przeszły do zbiorów Biblioteki … Continue reading i sam pisał^[92]Łopacki napisał m. in. historię kościoła Mariackiego w Krakowie, która niestety zaginęła (por. Łętowski, o.c., s. 297. – Lepiarczyk, Fazy budowy kościoła Mariackiego w Krakowie, s. … Continue reading. Z nim też należy chyba bez wątpliwości łączyć podjęcie lub utrzymanie koncepcji uformowania kruchty zachodniej kościoła Mariackiego na kształt Grobu Chrystusa, zapewne nie bez wpływu miechowitów.

Zasygnalizować jeszcze należy możliwość, że niezależnie od swej zasadniczej funkcji przedsionka do kościoła kruchta wzniesiona została z myślą urządzenia tu grobu wielkopiątkowego^[93]Niestety nie udało się ustalić, gdzie mieścił się w kościele Mariackim w w. XVIII grób wielkanocny; obecnie od kilkudziesięciu lat grób urządzany jest w kruchcie pn., z początkiem … Continue reading. Hipotezę taką nasuwa rozpowszechniony w Polsce zwyczaj wznoszenia okazałych grobów wiel­kanocnych^[94]O zwyczaju urządzania grobów wielkanocnych por. Encyklopedia powszechna [S. Orgelbranda] X, Warszawa 1862, s. 726-727. – Nowodworski, o.c. VI, 1875, s. 422. – Z. Gloger, Encyklopedia … Continue reading, a także wyraźne zainteresowanie Łopackiego sprawami liturgii^[95]Łopacki wprowadził m. in. od r. 1729 zwyczaj umywania nóg ubogim w Wielki Czwartek (por. Karczewski, o.c., s. 123).. Warto tu może dodać, że przed budową kruchty, w r. 1747,

Placidi wraz z malarzem, zapewne Andrzejem Radwańskim, wykonał Grób Pański na Wielki Tydzień do kościoła Św. Józefa w Krakowie^[96]por. R. Gustaw, Klasztor i kościół św. Józefa ss. bernardynek w Krakowie 1646-1946 (Bibl. krak. 105, Kraków 1947, s. 158, przypis 5).. Ważny jest też fakt, że w naśladującej krakowskie dzieło Placidiego kruchcie przy kościele w miejscowości Święta Anna urządzany był w górnej kondygnacji grób wielkanocny^[97]Wg informacji uzyskanej na miejscu; por. też Lepiarczyk, Architekt Franciszek Placidi, s. 110, przypis 1..

Gdybyśmy chcieli, zamykając dotychczasowe rozważania, określić po­zycję kruchty zachodniej kościoła Mariackiego w dziejach sztuki pol­skiej, wystarczyłoby powiedzieć, że zaliczyć ją można obok Grobu Pań­skiego w Miechowie oraz kaplic w Żaganiu i Kalwarii Zebrzydowskiej do cenniejszych odtworzeń jerozolimskiej budowli, co więcej, uznać za najdoskonalszą trawestację Grobu Chrystusa w Polsce.

Wartość kruchty podnosi jeszcze fakt, że stanowi ona wyjątkową, odosobnioną kompozycję architektoniczną – w badaniach (poza wspomnianą kruchtą w Świętej Annie^[98]Opis kruchty przy kościele w Św. Annie podają: H. Hohesee-Ciszewska i J. Z. Łoziński, Powiat radomszczański (Katalog zabytków sztuki w Polsce II, Woj. łódzkie, Warszawa 1954, s. 253 i fig. … Continue reading) nie natrafiliśmy bowiem na żaden inny przykład zastosowania dla przedsionka formy Grobu Chrystusa.

Dziś, jak i za czasów Łopackiego, od wczesnego rana po późny wie­czór nieprzerwanym nurtem płynie fala ludzka przez kruchtę do kościoła Mariackiego; któż jednak wie, kto zastanawia się nad tym, co przedsta­wia budowla, przez którą przechodzi.

Kraków, maj 1966 – październik 1967

LE PORCHE OCCIDENTAL DE L’ÉGLISE NOTRE-DAME DE CRACOVIE (LA GÉNÈSE DE LA COMPOSITION FORMELLE)

Résumé

L’église Notre-Dame de Cracovie, construite au XIV^e siècle, ne fut entièrement modernisée qu’au second tiers du XVIII^e siècle. Ces travaux ont laissé une oeuvre dont la qualité artistique est incontestable; c’est le nouveau porche occidental. Les recherches de F. Mączynski et J. Lepiarczyk ont permis de constater que le porche fondé par l’abbé Hyacinthe Augustin Łopacki, archiprêtre de cette église, fut con­struit entre 1750 et 1753, à la place d’un porche gothique, sans doute selon le projet de l’architecte François Placidi. On n’a cependant pas expliqué la génèse de sa composition originale.

Le porche occidental de l’église Notre-Dame est fait en pierre de taille et sa partie supérieure en bois revêtu de tôle de cuivre. Le plan de l’édifice répète celui du porche gothique; il a la forme d’un octogone allongé dont on a coupé trois côtés le long de son axe plus long. Le plan du porche est donc composé de cinq côtés d’un octogone, le sixième (beaucoup plus long) étant celui de l’élévation occidentale du corps de l’église. A l’extérieur, les angles de l’édifice sont accentués par les colonnes engagées dans le mur et supportant le poutrage à corniche saillante. Trois parois de devant sont percées de hautes arcades aux archivoltes semi-circulaires, les deux autres sont décorées de panneaux rectangulaires. L’étage supérieur du porche est d’environ deux septièmes plus haut que l’étage inférieur. Sa partie la plus importante est une haute lanterne octogonale, couronnée d’une coupole et par un côté attenante à la façade de l’église. La lanterne est jointe à l’étage inférieur du porche par six pentes ajourées, situées au-dessus des colonnes. Les petites colonnes, décorant la lanterne attirent tout particulièrement notre attention: elles ont des bases attiques et des chapiteaux qui n’appartiennent à aucun ordre classique, mais qui font penser aux colonnes romanes. Dans la lanterne se trouve également la statue du Christ-Sauveur, unique sculpture qui complète l’architecture de l’édifice. Il faut aussi constater que l’édifice est plus étroitement lié au corps de l’église par le fait d’avoir les parois septentrionale et méridionale plus courtes que les autres et de posséder les pentes occidentales plus longues par rapport aux autres. La lanterne, déplacée apparemment au milieu du bâtiment, fait encore accroître l’im­pression d’être en position centrale.

Voilà donc les éléments essentiels de l’architecture du porche occidental de l’église Notre-Dame:

1. son plan hexagonal en tant que continuation du plan de l’édifice précédent;
2. la hauteur de l’étage supérieur beaucoup plus grande que celle de l’étage inférieur;
3. les colonnes placées aux angles du porche et les parois percées d’arcades;
4. la haute lanterne polygonale comme principal motif de l’étage supérieur du porche;
5. la décoration de la lanterne par les colonnettes en style roman.

Les recherches des éléments mentionnés ci-dessus dans d’autres oeuvres de Placidi qui sont soit confirmées par les documents d’archives soit attribuées à cet artiste d’une manière convaicante, n’ont pas apporté de résultats satisfaisants. On peut résoudre ce problème, si l’on admet que Placidi prit pour modèle un bâtiment composé de tous les éléments en question. Le plus ancien édifice où on les trouve est la chapelle du Saint-Sépulcre à Jérusalem, imitée plusieurs fois par les architectes européens dès le IX^e siècle.

Pour s’assurer du juste choix du prototype du porche de l’église Notre-Dame, étant donné que celui-ci fut élevé à l’époque où la forme du Saint-Sépulcre fut largement connue par de nombreuses imitations, il faut reprendre des recherches qui porteraient sur tous les monuments de Pologne semblables à la chapelle du Saint-Sépulcre.

Le culte du Saint-Sépulcre apparut en Pologne assez tôt et se développa rapi­dement grâce aux chanoines réguliers, gardiens du Saint-Sépulcre, que Jaksa de Miechów avait fait venir de Jérusalem à Miechów en 1163. C’est dans le couvent de Miedhów que se trouve la chapelle datant d’environ 1530 qui abrite la plus ancienne des imitations du Saint-Sépulcre conservées en Pologne. Les autres se trouvent dans les églises qui autrefois étaient la propriété des chevaliers du Saint-Sépulcre: à Przeworsk datant du premier tiers du XVIII^e siècle (après 1692) et à l’église Sts Pierre et Paul de Nysa des années 1720-1727.

A un autre groupe d’imitations du Saint-Sépulcre appartiennent les bâtiments séparés qui ne font pas partie de plus grands ensembles et qu’on trouve uniquement en Silésie. Ce sont: la chapelle de Żagan d’environ 1600, celle de Głogówek d’environ 1634 et celle de Potępa de 1672.

Le troisième groupe, le plus nombreux, comprend les Saints-Sépulcres des Calvaires, dont plusieurs furent construits en Pologne au cours du XVII^e et du XVIII^e siècle. II faut y mentionner les chapelles: de Kalwaria Zebrzydowska de 1605-1609, de Kalwaria Wejherowska de 1651-1666, de Wambierzyce en Silésie de la fin du XVII^e siècle, de Góra św. Anny également en Silésie de 1700-1709, de Pakość du 1^er tiers du XVIII^e siècle, d’Ujazdów près de Varsovie de 1724-1726 (disparue), de Krzeszów de 1738 (à l’église abbatiale des cisterciens, la chapelle faisait partie du Calvaire élevé au XVII^e siècle) et enfin de Kalwaria Przecławska de 1865.

En étudiant les oeuvres d’art polonaises inspirées du Saint-Sépulcre on ne peut pas oublier les modèles et les reliquaires. Les modèles se trouvent, entre autres à Cracovie: au Musée de l’Université Jagellonne il y en a un datant du XV^e/XVII^e siècle, au Musée National deux: du XVII^e (?) et du XVIII^e siècle et les autres dans différentes collections particulière. Quant aut reliquaires en forme du bâtiment de Jérusalem on en connaît deux: l’un de Miechów d’avant 1584 et l’autre de Wrocieryż de 1806 (copie de celui de Miechów).

La revue de répliques polonaises du Saint-Sépulcre de Jérusalem fournit de nombreux renseignements importants qui permettent de préciser quel était le modèle dont on se servit à la construction du porche de l’église Notre-Dame de Cracovie. Dans les lanternes des Saints-Sépulcres de Żagań, Ujazdów et Krzeszów il y a des supports qui rappellent les colonnettes en style roman de l’étage supérieur du porche de l’église Notre-Dame. Les deux premiers des édifices mentionnés ci-dessus furent les copies du Saint-Sépulcre de Gôrlitz, construit par Goerges Emerich vers 1500, le troisième s’en inspire nettement. Dans la chapelle de Gôrlitz, copie médiévale la plus fidèle du bâtiment de Jérusalem, on observe le retour aux formes romanes, phénomène qui se fait remarquer au XV^e siècle.

Le Saint-Sépulcre de Gôrlitz connut une grande renommée, divulguée par les guides écrits, diverses descriptions et gravures. On le visitait beaucoup. On peut donc supposer qu’il servit de modèle au porche cracovien, d’autant plus que Placidi avait pu connaître ce bâtiment aussi bien d’autopsie (la route de Dresde en Pologne mène par Gôrlitz) que de gravures. Cependant il n’a pas fallu aller jusque là. Immédiatement avant le commencement des travaux de construction du porche de l’église Notre-Dame, de l’initiative du roi Auguste II de Saxe fut élevé le Cal­vaire d’Ujazdów près de Versovie, dont le Saint-Sépulcre fut la copie de celui de Gôrlitz. Le Calvaire d’Ujazdów n’était sans doute inconnu ni à l’abbé Łopacki, fondateur du porche, ni à Placidi, son architecte. Ayant précisé que le Saint-Sépulcre de Jérusalem fut le prototype du porche de l’église Notre-Dame on constate que la chapelle de Gôrlitz en fut le modèle dont on s’inspira par l’intermé­diaire du Saint-Sépulcre d’Ujazdów, comme le prouvent toutes les données citées ci-dessus.

On se demande aussi pourquoi le porche a reçu la forme du Saint-Sépulcre et qui était l’auteur de cette idée. La réponse à la première question peut être suggérée par le sens symbolique conféré à l’entrée de chaque église, ce qui a sa source dans la comparaison évangélique „Ego sum ostium” (Jean X, 9). Quant à l’auteur de cette originale conception qui fit construire le porche sous la forme d’un Saint-Sépulcre (ou peut-être ne fut qu’une continuation de la forme précédente – le porche gothi­que aurait pu imiter le sépulcre de Jérusalem) on ne le voit que dans la personne de l’abbé Hyacinthe Augustin Łopacki, archiprêtre de l’église Notre-Dame de Cracovie, homme d’un esprit très large et cultivé. Le fait que Łopacki était en relations avec les religieux de Miechów confirme nos suppositions.

En concluant il faut reconnaître le porche occidental de l’église Notre-Dame de Cracovie, l’oeuvre de l’abbé Hyacinthe Łopacki et de l’architecte François Placidi, pour une imitation du Saint-Sépulcre, au point de vue artistique, la plus parfaite en Pologne.

Autor pragnie na tym miejscu podziękować profesorom: Adamowi Bochnakowi i Lechowi Kalinowskiemu oraz docentowi Józefowi Lepiarczykowi za życzliwe uwagi.

Jan Samek