1966/35 oraz 1967/40. Ołtarz główny w kościele ŚŚ. Piotra i Pawła w Krakowie

Geneza koncepcji ikonograficznej, [streszczenie] Sprawozdania z posiedzeń Komisji Oddziału Polskiej Akademii Nauk w Krakowie 1966, s. 444-447

Geneza koncepcji ikonograficznej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Historii Sztuki 1967, zeszyt 5, s. 87, s. 87-116, il. 1-34.

Swoim Profesorom Adamowi Bochnakowi
i Lechowi Kalinowskiemu poświęca autor

 

(Geneza koncepcji ikonograficznej)

Wchodząc do pojezuickiego kościoła ŚŚ. Piotra i Pawła w Krakowie, choć uwaga nasza koncentruje się na architekturze, mimo woli kierujemy wzrok na ołtarz główny. Różni się on znacznie od innych krakowskich ołtarzy z epoki baroku. Różnice te chcemy wyjaśnić badając bogatą koncepcję ikonograficzną retabulum.^[1]Ołtarz główny w kościele ŚŚ. Piotra i Pawła nie posiada monograficznego opracowania. Stosunkowo wcześnie wzbudził zainteresowanie główny obraz ołtarza, który stał się tematem artykułu … Continue reading

I. Historia ołtarza

Obecny ołtarz główny kościoła ŚŚ. Piotra i Pawła w Krakowie nie należy do pierwotnego wyposażenia budowli. Wcześniejsze retabulum, wzniesione zapewne w drugiej ćwierci w. XVII, przed r. 1635,^[90]W tymże roku „accessit […] imago ad maius altare“ (Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 56, przypis 1). W r. 1634 stała na ołtarzu głównym w … Continue reading uległo zniszczeniu w czasie wielkiego pożaru kościoła i kolegium w r. 1719.^[2]Tamże, s. 265. Prace podjęte po zniszczeniach. objęły także budowę nowego ołtarza głównego. Wzniesiono go w latach 1726-35^[3]Liber accessorum ad ornatum templi ss. Petri et Pauli Apostolorum Crac. S. J. ab augusto A. D. 1686-ti, Archiwum Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, rkps 719, s. 46, 48 i 52, cf. … Continue reading według projektu z roku 1725^[4]Liber accessorum …, s. 46, cf. Zagórowski, Architekt Kacper Bażanka …, s. 118., z fundacji Jakuba Morsztyna, wojewody sandomierskiego, zmarłego w r. 1729^[5]Fatalis lunae pollor ad urnam Illustrissimi et Exellentissimi Domini D. Iacobi Morsztyn Sandomiriensis Palatini profusis exundantium doloris tempestate lacrymis polonum involens orbem. Illustrissimis … Continue reading. Projekt retabulum związany został z działającym w tym czasie w kościele ŚŚ. Piotra i Pawła architektem Kacprem Bażanką^[91]Zagórowski, Architekt Kacper Bażanka…, s. 116, 118, 119., rzeźby przypisano Antoniemu Frączkiewiczowi^[92]Zagórowski, Rzeźbiarz Antoni Frączkiewicz., obrazy wykonał Szymon Czechowicz^[93]Stattler, o. c. – Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 57-58 (bez podania źródła)..
Architektura i dekoracja ołtarza dotrwała do czasów obecnych bez żadnych zmian^[94]W archiwum parafii WW. Świętych zachowały się z w. XIX, inwentarze kościoła ŚŚ. Piotra i Pawła, nie wnoszą one jednak żadnych wiadomości do dziejów ołtarza.. Jedynie główny obraz retabulum ze względu na zły stan zachowania wymieniony został w 1. tercji w. XIX (przed r. 1836) na nowy, o tej samej tematyce, pędzla Józefa Brodowskiego^[95]Grabowski, o. c., 3. wyd. Kraków 1836, s. 137. – Stattłer, o. c., s. 274. – Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 57. Por. też J. Mycielski, Sto … Continue reading, w dolnej zaś partii ołtarza umieszczono obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem^[6]Według Załęskiego, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 289—290, obraz ten pochodzić ma ze zburzonej kolegiaty WW. Świętych w Krakowie. Wiadomość ta budzi poważne … Continue reading. Na przełomie w. XIX i XX retabulum było zapewne restaurowane^[7]Wskazują na to drobne zmiany w dekoracji i napisach, widoczne przy porównaniu fotografii I. Kriegera oraz J. Bułhaka (oba zdjęcia w zbiorach Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu … Continue reading. W ostatnich latach usunięto dawne barokowe tabernakulum, które zastąpiono nowym, z marmuru dębnickiego^[8]Niewielkie rozmiary usuniętego tabernakulum oraz rokokowe ornamenty na trybowanej płytce zdobiącej drzwiczki wskazują, że nie powstało ono równocześnie z głównym ołtarzem i zostało tu … Continue reading.

II Opis i analiza ikonograficzna

 

Ołtarz główny w kościele ŚŚ. Piotra i Pawła w Krakowie wzniesiony został z marmuru, głównie czarnego, dekorację i rzeźby wykonano z drzewa (fot. 1-3). Potężne, prawie dwudziestometrowe retabulum (wysokość ołtarza wynosi około 19,85 m), wkomponowane w apsydę, wierzchołkiem swym sięga ponad belkowanie wieńczące ściany kościoła. Cokół ołtarza jest wysoki, podwójny, wyższy od portali prowadzących do lokalności przy prezbiterium. Powtarzając w rzucie zarys apsydy załamuje się on dwukrotnie, od zewnątrz w nieznaczne występy oraz w wydatne imposty po bokach mensy. Na jednych i drugich ustawione zostały cztery kolumny, flankujące parami główny obraz ołtarza o kształcie wydłużonego prostokąta. Kolumny, opatrzone w tle zwielokrotnionymi pilastrami, dźwigają silnie przełamane belkowanie z rozerwanym przyczółkiem. Swobodnie skomponowane zwieńczenie, zamknięte odbiegającym od form klasycznych belkowaniem, uzupełnia obficie w tej części ołtarza zastosowana dekoracja rzeźbiarska. W całości z drzewa wykonane zostały boczne, niearchitektoniczne partie retabulum, wypełniające pola pomiędzy częścią kolumnową a cokołem.
Główny obraz retabulum poświęcono ustanowieniu Kościoła przez Chrystusa. Przedstawiał on, według schematu opartego na ewangelii Św. Mateusza^[9]Matthaeus 16, 13-20., moment wręczenia kluczy przyklękającemu Piotrowi przez Chrystusa stojącego wśród apostołów^[10]Podany opis dotyczy nie istniejącego już obecnie obrazu Czechowicza. „Szkic“ do zaginionego obrazu oraz relacja Stattlera wskazują, że obecne malowidło pędzla Józefa Brodowskiego … Continue reading. Górną część malowidła wypełniały grupy aniołów i puttów z insygniami papiestwa, z nich jeden z tablicą opatrzoną napisem DOCUIT^[11]Stattler, o. c., s. 278.. Wybór tej sceny, pozostający w związku z wezwaniem kościoła, pozwolił na podkreślenie pochodzenia władzy rzymskiej stolicy i rozpowszechnianej przez nią nauki od Chrystusa, co znalazło wyraz także w innych członach retabulum.Z treścią głównego obrazu ołtarza łączą się napisy rozmieszczone na trzech kartuszach w strefie przyczółku ponad belkowaniem, mówiące o apostolskiej działalności patronów kościoła, którzy rozpowszechnili naukę Mistrza. Dwa z nich trzymają aniołki siedzące na zewnętrznych, odwróconych częściach przyczółku, trzeci, znacznie większych rozmiarów, zawieszono ponad głównym obrazem ołtarza. Po prawej^[12]W opisie przyjęto orientację heraldyczną. na kartuszu trzymanym przez aniołka czytamy: PETRUS | APOSTOLUS; po lewej: ET | PAULUS | DOCTOR | GENTIU[M]. Ostatnią, najważniejszą część wersetu, wypisaną znacznie większymi literami, umieszczono na podtrzymywanym przez aniołki kartuszu zwieńczonym insygniami papiestwa. Mieści on napis: IPSI | NOS | ^[13]Litery wyrazu NOS dla podkreślenia jego znaczenia są znacznie grubsze od pozostałych. DOCUERUNT | LEGEM TUAM | DOMINE^[14]Wszystkie trzy napisy po połączeniu dają werset zaczerpnięty z brewiarza, z antyfony na dzień 30 czerwca (Commemoratio S. Pauli Apostoli): „Petrus apostoius et Paulus doctor gentium, ipsi nos … Continue reading. Powyżej, pośrodku zwieńczenia ołtarza, wyróżnia się podobny, lecz znacznie mniejszy kartusz z napisem dającym się tłumaczyć jako wezwanie do uznawania zwierzchności Rzymu: OPORTET | ET | ROMAE TESTIFICARI | Act[us] 23 | v. 11^[15]Actus Apostolorum 23, 11: „Constans esto: sicut enim testificatus es de me in Jerusalem, sic te oportet et Romae testificari“. Są to słowa wypowiedziane przez Chrystusa, gdy ukazał się w nocy … Continue reading. Ponad kartuszem, na szczycie ołtarza, znajduje się rzeźbiona grupa apoteozy Św. Pawła (fot. 7), z dużą figurą świętego pośród obłoków i uskrzydlonych główek aniołków^[16]Rzeźbę w zwieńczeniu ołtarza, wbrew słusznemu rozpoznaniu Załęskiego, określił Zagórowski jako przedstawiającą Św. Ignacego Loyolę (por. Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. … Continue reading. Dwa anioły siedzące na gzymsie zwieńczenia retabulum trzymają wstęgi z napisami, po prawej: UBI SERAPHIM YOLANI [sic!] S.Chrisos[tomus]^[17]Św. Jan Chryzostom (Złotousty), ur. ok. 359 – zm. 407, ojciec i doktor Kościoła, patriarcha konstantynopolitański, wybitny kaznodzieja, jeden z najpłodniejszych pisarzy Kościoła … Continue reading, po lewej: PAULUM IN ORE S. Augus[tinus]^[18]Źródłaa cytatu nie udało się ustalić., składającymi się na werset głoszący chwałę Św. Pawła.
Identyczne w kompozycji boczne części ołtarza otrzymały formę jakby tronów podtrzymywanych przez pary świętych (fot. 4—6). Jak wynika z treści obrazów, rzeźb i cytatów, zobrazowano tu, w nawiązaniu do rzymskiej i antiocheńskiej stolicy Św. Piotra, ideę jedności Kościoła zachodniego ze wschodnim^[19]Symbolikę bocznych części ołtarza trafnie odczytał Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawla w Krakowie, s. 59.. Ponad tronami umieszczono rodzaj wysokich, bogato rzeźbą dekorowanych zaplecków z obrazami Szymona Czechowicza, ujętych w obramienia nawiązujące swym kształtem do ramy głównego obrazu. Na obrazie w bocznej, prawej części ołtarza przedstawiony został siedzący na podwyższeniu papież w stroju pontyfikalnym, z otwartą księgą, którą ukazuje wiernym (fot. 8)^[20]Symbolikę bocznych części ołtarza trafnie odczytał Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawla w Krakowie, s.59.. Ponad głową papieża, otoczoną lekko zaznaczonym nimbem, unosi się Duch Święty w postaci gołębicy. Na księdze słabo czytelny napis dotyczący kontynuacji pracy apostolskiej św. Piotra przez jego następców: DEUS | ELEGIT | PER | OS | MEUM | AUDIRE | YERBUM [ EVANGE|LII | ET | CREDERE | Actus 15^[21]Actus Apostolorum 15, 7: „Viri fratres, vos scitis, ąuoniam ab antiąuis diebus Deus in nobis elegit, per os meum auiłire gentes verbum Evangelii et credere“. Jest to fragment z mowy Św. … Continue reading. Ramę obrazu zamyka od góry półkoliście wygięte belkowanie z kartuszem na osi. Mieści on dłuższy napis, podkreślający znaczenie rzymskiej stolicy Św.Piotra, jako jedynej ustanowionej przez Chrystusa: UNUS DEUS EST, Un[us]| X[ri]STUS, UNA ECCLE|SIA [et] UNA CATHe|DRA in PETRO | VOCE |DOMI|NI EUNDAta | S. Cypria[nus]^[22]Epistula 43, Ad plebem, 5. – Caecilius Cyprianus Thascius, ur. 200-210 – zm. 258, ojciec Kościoła, biskup Kartaginy, zwalczał w pismach kartagińską schizmę diakona Fełicissimusa i … Continue reading. Dokoła tronu ugrupowano uskrzydlone główki aniołków wśród obłoków i cztery aniołki. Dwa z nich podtrzymują po bokach obramienie zaplecka, pozostałe, umieszczone ponad ramą, unoszą tiarę papieską, nadto prawy dzierży trąbę, lewy zaś pastorał^[23]Układ insygniów trzymanych przez anioły nie jest pierwotny. Na fotografii Kriegera (por. przypis 13) prawy anioł trzyma trudny do rozpoznania przedmiot w kształcie laski (być może uszkodzony … Continue reading. Całość wieńczy banderola z napisem oraz gołębica na tle glorii symbolizująca Ducha Świętego. Napis na wstędze mówi o pomocy udzielanej przez Ducha Świętego następcom Św. Piotra na Stolicy Apostolskiej: YOBISCUM SUM USQUE AE [sic!] CONSUMMATIONEM SAECULI Matt[haeus] 28^[24]Matthaeus 28, 20: „…et ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usquc ad consummationem saeculi”. Jest to ostatnie zdanie z wypowiedzianych przez Chrystusa do apostołów w objawieniu na … Continue reading. Od dołu podtrzymują tron posągi dwóch ojców Kościoła zachodniego, ŚŚ. Augustyna i Hieronima. Obok Św. Augustyna trzymającego pierwotnie w prawej ręce gorejące serce^[25]Serce z płomieniem, atrybut Św. Augustyna, widoczne jest jeszcze na fotografiach Kriegera i Bułhaka. znajduje się otwarta księga z polemicznym cytatem, w którym brana jest w obronę rzymska stolica Św. Piotra: SEDES | ROMANAE | ECCLE|SIAE TI|BI QUID | OBEST | IN HAC | SEDIT | PETRUS | ET N[unc] SED[et] S. Aug[ustinus]^[26]źródła cytatu nie udało się ustalić.. Święty Hieronim przytrzymuje tablicę w kształcie wąskiego, stojącego prostokąta z cytatem, który ostrzega przcd odstępstwami i zerwaniem ze Stolicą Apostolską: MONEO | TE, UT APO|STOLICAE | CATHEDRAE |FIDEM TE|NEAS NEC | OPINIONES | ALIENAS | SEQUA|RIS. S. Hieroni[mus] ad Deme[triadem]^[27]Dopisek pod cytatem wskazywałby na jego pochodzenie z listu Św. Hieronima do Demetriady. W liście tym znajduje się zdanie identycznej prawie treści, lecz w innym układzie: „… illud te pio … Continue reading.
Obraz zaplecka tronu w lewej części ołtarza przedstawia wręczenie pastorału (paterissy) biskupowi obrządku wschodniego (fot. 9)^[28]Załęski, 00. Jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, przypis na s. 59, a za nim Orańska, o.c., s. 69 wyjaśniają, że jest to wręczenie pastorału biskupowi obrządku wschodniego … Continue reading. W górnej części malowidła unosi się anioł trzymający wstęgę z trudnym do odczytania napisem EGO CATHEDRAE PETRI PARTICIPATIONE UNICE… ^[29]Końcowa część cytatu, zawierająca zazwyczaj nazwisko autora, jest nieczytelna., który objaśnia podporządkowanie się Kościoła wschodniego stolicy Św. Piotra w Rzymie. Kompozycja obramienia jest tu identyczna jak w prawej części ołtarza, w tych samych miejscach umieszczono też napisy. I tutaj w zwieńczeniu ponad belkowaniem występują dwa aniołki z insygniami, którymi w tym wypadku są mitra i laska zwieńczona potrójnym krzyżem. Powyżej umieszczono wstęgę i napis oraz grecki monogram Chrystusa ☧ z literami A Q po bokach w glorii. Banderola zawiera napis, w którym podkreślono znaczenie pierwszej apostolskiej stolicy św. Piotra: PRIMUM ANTIOCHIAE | CHRISTIANI Act[us] 11^[30]Actus Apostolorum 11, 26: „Et annum totum conversati sunt ibi in Ecclesia: et docuerunt turbam multarn, ita ut cognomirarentur primum Antiochiae discipuli christiani“. Fragment, którego wyjątki … Continue reading. Na belkowaniu ponad obrazem umieszczono kartusz z napisem mówiącym o zależności Kościoła wschodniego od rzymskiej stolicy Św. Piotra: YICARIATU[i] CON|FERIMUS AD PAR|TEM SOLICITUDI|NIS NON AD PLE| NITUDINEM POTESTA|TIS | S. Leo^[31]Źródła cytatu nie udało się ustalić. Św. Leon I Wielki, zm. 461, papież, ojciec Kościoła, propagował idee zwierzchności stolicy rzymskiej nad całym światem chrześcijańskim (por, … Continue reading. Od dołu podtrzymują tron dwaj święci Cyryle, Aleksandryjski^[32]Św. Cyryl zw. Aleksandryjskim, zm. 444, jeden z najwybitniejszych greckich ojców Kościoła, biskup aleksandryjski, położył duże zasługi w walce z herezją Nestoriusza (por. tamże III, 1931, … Continue reading i Jerozolimski^[33]Św. Cyryl zw. Jerozolimskim, ur. ok. 315 – zm. 386, biskup jerozolimski trzykrotnie złożony z urzędu, zwalczał arianizm (por. tamże, szp. 110-111). w sticharionach i mitrach, z omoforionami i epigonationami. Obok Św. Cyryla Aleksandryjskiego anioł trzyma otwartą księgę z cytatem poświęconym jedności Kościoła i konieczności silnego związku z Rzymem: QUI MEM|BRA SU|MUS CHRI|STI DEBE|MUS CAPI|TI NOSTRO | PONTIFICI | ROMANO | ET APOSTO|LICAE SEDI | OMNES ES[SE UNITI FIRMITER | S. Cyrylli^[34]Cytatem tym w przekładzie posłużył się ks. Piotr Skarga podając jako źródło, za pośrednictwem Gennadiusa Thesaurus, rozprawę Św. Cyryla Aleksandryjskiego poświęconą Trójcy Św. (por. … Continue reading. Św. Cyryl Jerozolimski dzierży otwartą księgę z napisem, który przypomina o wynikającej z prymatu trosce rzymskiej Stolicy Apostolskiej o cały świat chrześcijański: SI ECCLESIAE | VOS CATHOLI|CAE CAPUT | AGNOSCI|TIS NON | POTEST | CAPUT | DICERE | PEDIBUS | NON MI|HI VOBIS OPUS | S. Cyril[lus]^[35]Źródła cytatu nie udało się ustalić.. Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, umieszczony w strefie cokołu pod głównym malowidłem, jako późniejszy dodatek nie wiąże się z pierwotną koncepcją ikonograficzną.
Reasumując treść obrazów, rzeźb i cytatów odczytać możemy program ikonograficzny retabulum. Punktem wyjścia było w nim wezwanie kościoła. Scena przedstawiona na głównym obrazie ołtarza dotyczy Św. Piotra; szczyt retabulum wieńczy grupa apoteozy Św. Pawła. W wyborze sceny dla centralnego malowidła nie chodziło jednak o przedstawienie epizodu, w którym uczestniczył apostoł, lecz o moment ustanowienia Kościoła. Podkreślone tu zostało pochodzenie władzy Stolicy Apostolskiej od Chrystusa, jako argument za prymatem papiestwa.
Zaakcentowanie prymatu papiestwa pozostaje w związku z ideą, która znalazła najsilniejsze odbicie w programie ikonograficznym ołtarza. Ideą tą jest łączność Kościoła zachodniego ze wschodnim. Obrazują ją symboliczne przedstawienia rzymskiej i antiocheńskiej stolicy Św. Piotra, wybór podtrzymujących trony ojców Kościoła zachodniego i wschodniego, a także dobór cytatów zaczerpniętych z pism ojców Kościoła zachodniego (5), wybitnych przedstawicieli Kościoła wschodniego (3), z Dziejów Apostolskich (3), Ewangelii (1) i brewiarza (1). Wyróżnić więc można w programie ikonograficznym retabulum trzy zależne od siebie, przeplatające się wątki. Są nimi: apoteoza ŚŚ. Piotra i Pawła; prymat papiestwa i jedność Kościoła wschodniego z zachodnim.

III. Geneza koncepcji ikonograficznej ołtarza

Szukając odpowiedzi na pytanie, od kogo wyszła inicjatywa koncepcji ikonograficznej krakowskiego ołtarza oraz jakimi przyczynami była ona uwarunkowana, należy wziąć pod uwagę fundatora^[36]Podyktowanie programu przez fundatora sugerowała Orauska, o. c., s. 68. oraz właścicieli kościoła – jezuitów.
Jakub Władysław Morsztyn, jeden z pięciu synów Władysława Morsztyna, wojewoda sandomierski, starosta gniewkowski i kowalski^[37]Niesiecki, o. c., s. 467. nie pozostawił po sobie większych fundacji. Z jego osobą łączy się ukończenie kolegiaty w Klimontowie, której był kolatorem, dokonane właściwie staraniem księdza Walentego Radoszewskiego z funduszów uzyskanych od wojewody^[38]Fatalis lunae…, s. K2, K2.- [W. Radoszewski], Potomnym wiekom podana wiadomość o fundacji kościoła klimontowskiego, rkps (cf. A. Bochnak, Kolegiata Świętego Józefa w Klimontowie, Kraków … Continue reading, prace przy rodowej kaplicy w kościele parafialnym w Wieliczce^[39]Fatalis lunae…,s. K2, K2. -Kaplica przy kościele parafialnym w Wieliczce była fundacją Barbary z Moskorzewa, żony Władysława Morsztyna, a matki Jakuba Władysława; por. J. Pagaczewski, … Continue reading, wreszcie fundacja ołtarza głównego w kościele ŚŚ. Piotra i Pawła w Krakowie^[40]Być może w tej ostatniej fundacji zaważył fakt, że Jakub Morsztyn nie pozostawił po sobie męskich potomków (Niesiecki, l. c.). S. Uruski (Rodzina. Herbarz szlachty polskiej XX, Warszawa 1914, … Continue reading. Nic nie wskazuje na związek osoby Morsztyna z koncepcją ikonograficznego programu ołtarza, nie brak natomiast danych pozwalających na przypisanie jej jezuitom.
Cofnąć się tu należy półtora wieku wstecz, do lat poprzedzających bezpośrednio fundację kościoła ŚŚ. Piotra i Pawła w Krakowie.
Po upadku unii florenckiej idea zjednoczenia Kościoła wschodniego z zachodnim nabrała aktualności w okresie soboru trydenckiego, a podjęta została szczególnie energicznie za pontyfilcatu papieża Grzegorza XIII (1572-80). Zaznaczyła się tu wyraźnie działalność jezuitów, pod ich wpływem powstało w Rzymie Kolegium greckie dla przygotowania kapłanów do pracy misyjnej^[41]L. v. Pastor, Geschichte der Papste seit dem Ausgang des Mittelalters IX, Freiburg im Breisgau 1923, s. 179-180.. Jezuici sprowadzeni do Polski w roku 1564, uważając za swe główne zadanie walkę z herezją, wcześnie zainteresowali się sprawą Kościoła wschodniego na Rusi, propagując ideę jedności^[42]K. Chodynicki, Kościół prawosławny a Rzeczypospolita Polska 1370-1632, Warszawa 1934, s. 207. Dzieje unii Kościoła wschodniego z zachodnim w Polsce posiadają bardzo obfitą literaturę; … Continue reading. Gorliwym zwolennikiem tej idei był ksiądz Piotr Skarga Powęski, który uważany jest za sprawcę unii^[96]Likowski, Rokowania…, s. 5. – Załęski, Jezuici w Polsce I, s. 549..- J. Tretiak, Piotr Skarga w dziejach i literaturze unii brzeskiej, Kraków 1912; por. też Chodynicki, o. c., s. 342.. Na polecenie prowincjała napisał on dzieło o jedności Kościoła Bożego^[97]J. Sygański, Listy ks. Piotra Skargi T. J. z łat 1566-1610 podług autografów…, Kraków 1912, s. 85 i 86; por. też Chodynicki, o. c., s. 208-209., wydane drukiem w r. 1577^[98]0 jedności Kościoła Bożego pod jednym pasterzem i o greckim od tej jedności odstąpieniu, z przestrogą i upominaniem do narodów ruskich przy Grekach stojących, rzecz krótka na trzy części … Continue reading (dalsze edycje ukazały się w latach 1590, 1610 i 1738^[99]Por. Estreicher, o. c. XXVIII, s. 141—142 i s. 145.), uprzednio zaś zajmował się sprawą zjednoczenia Kościoła wschodniego z zachodnim w kazaniach^[100]0 jedności Kościoła Bożego…. Fundament jego programu, zgodnie ze stanowiskiem Hozjusza, stanowiło zjednoczenie przy uznaniu prymatu papiestwa, który Skarga w swym dziele starannie udowadniał^[101]Tamże. Kwestia prymatu papieża była sprawą bardzo aktualną w okresie kontrreformacji. Sformułowana w katechizmie rzymskim wydanym przez papieża Piusa V, broniona była w dziele św. Roberta … Continue reading. Akcja Skargi była refleksem polityki Stolicy Apostolskiej, której interesy reprezentował w Polsce żywo zajmujący się sprawą Kościoła wschodniego jezuita Antoni Possevino^[43]Likowski, Rokowania…, s. 10-11. -Załęski, Jezuici w Polsce I, s. 550-551. – Chodynicki, o. c., s. 225-226, 232-235.. Obok Skargi i Possevino przyczynili się do przygotowania unii i inni jezuici przodujący w pracy misyjnej, zwłaszcza Benedykt Herbest^[44]Likowski, Rokowania…, s. 9-10. – Załęski, Jezuici w Polsce 1, s. 552-553. – Chodynicki, o. c., s. 229-230. Monografię Herbesta ogłosił K. Mazurkiewicz, Benedykt Herbest, pedagog, … Continue reading.
Skarga uczestniczył w naradach, jakie odbyły się w Krakowie po przybyciu biskupów wschodnich Terleckiego i Pocieja^[45]J. Wielewicki, Dziennik spraw domu zakonnego oo. jezuitów u św. Barbary w Krakowie I (Scriptores Rerum Polonicarum VII, Kraków 1881, s. 203)., popierał gorąco wyjazd delegacji zwolenników unii do Rzymu, uzyskał na ten cel fundusze^[46]Tamże.., dał im list do generała zakonu Aquavivy^[47]Sygański, o. c., s. 159-161.. Miał się również udać wraz z biskupem Bernardem Maciejowskim, wojewodą Januszem Zasławskim i kanclerzem litewskim Lwem Sapiehą do księcia Konstantego Ostrogskiego dla omówienia spraw unii^[48]Załęski, Jezuici w Polsce I, s. 555.. Uczestnicząc w synodzie brzeskim zredagował Skarga Namowę posłów Króla J. M. do oddzielonych w Brześciu oraz List unii świętej, odczytany w cerkwi św. Mikołaja dnia 9 października 1596 roku^[49]Tamże, s. 557.. Znalazły się one w osobnej rozprawie Skargi, poświęconej unii brzeskiej, a wydanej w roku 1597^[50]Synod brzeski, w Krakowie 1597. W tymże roku ukazała się druga edycja pracy Skargi (por. Estreicher, o.c. XXVIII, s. 154)., w przedrukach zaś w latach 1600, 1610, 1738^[51]Dalsze przedruki ukazały się w Kazaniach przygodnych Skargi (por. tamże, s. 155).. Na uroczystym nabożeństwie odprawionym na zakończenie synodu wygłosił Skarga kazanie o jedności Kościoła^[52]Likowski, Unia brzeska, s. 187..
Skarga wypowiadał się także w polemice pounijnej, w której, co warto podkreślić, najważniejszy punkt walki między katolikami a schizmatykami obok „filioque“ stanowił spór o prymat Rzymu^[53]A. Bruckner, Spory o unie w dawnej literaturze (Kwart. Hist. V, 1896, s. 582). – Urban, o. c., s. 135-137.. Właśnie tym zagadnieniem zajął się Skarga w polemice z Melecjuszem Smotrzyskim (Smotryckim)^[54]Na Treny i Lament Teofila Orthologa, do Rusi greckiego nabożeństwa przestroga X. Piotra Skargi Societatis Iesu, w Krakowie 1610..
Równolegle z rokowaniami zmierzającymi do unii czynił Skarga starania o fundację nowego kościoła dla jezuitów w Krakowie^[55]Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 9-12.. Z rezydencją powstałą przy krakowskim kościele pozostawał Skarga w silnych związkach. Tutaj przebywał i pracował w latach od 1602 do 1609, tutaj spędził też ostatnie miesiące swego życia, tutaj zmarł i został pochowany w grobie zakonnym przed wielkim ołtarzem, stanowiącym przedmiot naszych rozważań^[56]Tamże, s. 36-40, 151-152..
W dziełach Skargi wątki występujące w ołtarzu zaznaczyły się bardzo wyraźnie. W Żywotach Świętych i kazaniach wielokrotnie omawiał Skarga działalność książąt apostołów, prymat papiestwa, poświęcił też osobne ustępy świętom rzymskiej i antiocheńskiej stolicy św. Piotra^[57]Żywotów świętych wtóra część Starego i Nowego Zakonu… Przez X. Piotra Skargę Societatis Iesu …, w Poznaniu 1702, s. 56-58, 139-140, 943-954., specjalnie zaś zajmował się, jak wskazaliśmy powyżej, sprawą jedności Kościoła.
Ze śmiercią Skargi nie ustało zainteresowanie jezuitów sprawą unii. W wieku XVII zjednoczenie Kościoła zachodniego ze wschodnim wymagało obrony ze strony zwolenników unii, szczególnie po wskrzeszeniu w r. 1620 na terenie Polski hierarchii prawosławnej, działającej legalnie od r. 1632^[58]Chodynicki, o. c., rozdz. IV i nn.. W próbach porozumienia pomiędzy unitami a prawosławnymi najwięcej trudności nastręczała kwestia prymatu papiestwa^[59]Tamże, s. 492-493.. W układach tych i polemikach nie brak śladów działalności jezuitów.
Na synod zwołany do Lwowa przez metropolitę Welamina Rutskiego w r. 1629 delegowani zostali przez prowincjała dwaj jezuici, o. Szczytnicki i o. Bembus^[60]Załęski, Jezuici w Polsce II, s. 67-70., znakomity mówca, który na otwarcie narad wygłosił kazanie o jedności Kościoła^[61]Wzywanie do jedności katolickiej narodu ruskiego religii greckiej z Kościołem rzymskim, uczynione na kazaniu w kościele metropolitańskim Iwowskim w dzień ŚŚ. Szymona i Judy apostołów. Przy … Continue reading. Jezuici współdziałali również w reformie zakonu bazylianów dokonanej staraniem metropolity Rutskiego^[62]Załęski, Jezuici w Polsce II, s. 86-101.. Po stronie unii opowiedział się jezuita o. Mikołaj Łęczycki w replice na najważniejsze punkty tzw. pacyfikacji, tj. przywilejów tolerancyjnych dla prawosławnych przed sejmem w r. 1633^[63]Tamże, s. 396-399.. Za zjednoczeniem Kościoła opowiadali się także inni członkowie Societatis Iesu, Tomasz Elżanowski^[64]Niewiara schizmatyków polskich. Przez X. Thomasza Elżanowskiego Soc. Iesu na jawią wydana, we Lwowie 1631 (por. Załęski, Jezuici w Polsce II, s. 683)., Mikołaj Cichowski^[65]Tribunal SS. Patrum Orientalium et Occidentalium ab Orientibus summae laudaturum…,[1658] (por. Załęski, Jezuici w Polsce III, s. 121)., Benedykt Boym^[66]Stara wiara albo jasne pokazanie, iż ci co w dyzuniej trwają, starej wiary nie mają…, Vilnae 1668 (por. Załęski, Jezuici w Polsce III, s. 121). oraz autor szeregu prac dotyczących Kościoła wschodniego – Teofil Rutka^[67]Por. Załęski, Jezuici w Polsce III, s. 303.. W pismach ich rozważana była kwestia prymatu stolicy Św. Piotra^[68]Zagadnieniem tym zajmował się m. in. Mikołaj Cichowski, Tribunal SS. Patrum Orientalium et Occidentalium…, stanowiąca również temat specjalnych dysput, jak np. w Białej Cerkwi w r. 1663^[69]Załęski, Jezuici w Polsce II, s. 122..
Ostatnia ćwierć wieku XVII i pierwsza ćwierć wieku XVIII były dla sprawy unii okresem obfitującym w wydarzenia. W roku 1691 przyjął ostatecznie unię Innocenty Winnicki, biskup przemyski, następnie Józef Szumlański, biskup lwowski, a w r. 1702 Dionizy Zabokrzycki, biskup łucki^[70]Tomkiewicz, o. c., s. 211.. W tymże czasie jezuici krakowscy pozostawali w bezpośrednich kontaktach z duchowieństwem unickim. Świadczy o tym gościna, jakiej udzielono w kolegium przy kościele ŚŚ. Piotra i Pawła metropolicie Leonowi Załęskiemu, który był tu uroczyście przyjmowany w r. 1705^[71]Załęski, OO. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 227. Metropolita Leon Załęski został uczczony oracją i „consessu academico”..
W kilkanaście lat później odbył się synod w Zamościu, będący najważniejszym wydarzeniem w dziejach unii od czasu jej zawarcia. Rezultatem synodu zamojskiego, zwołanego staraniem metropolity Leona Kiszki, zapewne nie bez wpływu jezuitów, było zbliżenie obu obrządków i uporządkowanie organizacyjne Kościoła ruskiego^[72]Załęski, Jezuici w Polsce III, s. 537-541. – Likowski, Dzieje Kościoła unickiego, s. 38-59.. Synod zamojski odbył się w r. 1720, jego zaś uchwały ogłoszone zostały drukiem w cztery lata później, w r. 1724^[73]Synodus Provincialis Ruthenorum habita in ciritate Zamosciae anno MDCCXX, Sanctissimo Domino Nostro Benedicto PP. XIII dicata, Rcmae MDCCXXIV.. Ale równocześnie, w r. 1720 utworzone zostało biskupstwo dyzunickie w Mohylowie^[74]Tomkiewicz, o. c., s. 213.. Unia wymagała więc wciąż jeszcze umocnienia ze strony popierających ją katolików.
Trzeba tu jeszcze dodać, że pierwsze dziesięciolecia wieku XVIII stały pod znakiem rozwoju kultu Andrzeja Boboli, którego beatyfikacja była przedmiotem starań w r. 1720^[75]J. Poplatek, Początki i rozrost kultu błogosławionego Andrzeja Boboli w pierwszych dziesiątkach lat XVIII w. (Przegląd Powszechny CCII, 1934, s. 427)..
Bezpośrednio po tych wydarzeniach powstał w r. 1725 projekt wielkiego ołtarza w kościele ŚŚ. Piotra i Pawła w Krakowie.
Przytoczone powyżej fakty wyjaśniają, dlaczego jako koncepcję ikonograficzną ołtarza przyjęto sprawę jedności Kościoła wschodniego z zachodnim w oparciu o prymat Rzymu, w nawiązaniu do działalności ŚŚ. Piotra i Pawła. Ołtarz wznoszony był w kościele zakonu silnie zainteresowanego sprawą unii, w miejscu ściśle związanym z działalnością jej gorącego zwolennika Piotra Skargi, bezpośrednio po wypadkach najważniejszych dla sprawy zjednoczenia od czasu narad w Brześciu (synod zamojski), w okresie reaktywowania hierarchii prawosławnej^[76]Otwarta pozostaje kwestia autora koncepcji ikonograficznej. Zdaje się nie ulegać wątpliwości, że był nim jezuita przejęty duchem dzieł Skargi, zorientowany w sprawach unii. Z całą … Continue reading.

IV. Miejsce ołtarza w programie ikonograficznym kościoła ŚŚ. Piotra i Pawła

 

Ołtarz stanowiący przedmiot naszych badań jest obiektem związanym z otoczeniem, rozważyć więc należy stosunek jego koncepcji ikonograficznej do programu ikonograficznego kościoła ŚŚ. Piotra i Pawła^[77]Niniejszy rozdział zawiera skrót wstępnych rozważań nad programem ikonograficznym kościoła ŚŚ. Piotra i Pawła; program ten stanowi nadal przedmiot naszych badań.. Program ten, obecnie niestety niepełny^[78]Jako przykłady zaginionych ogniw programu wymienić można symboliczne malowidła w kaplicach Matki Boskiej i Świętych Relikwii (por. Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w … Continue reading, ukształtował się zasadniczo w dwóch etapach. Pierwszy z nich obejmuje koniec wieku XVI i pierwszą połowę XVII, drugi pierwszą tercję wieku XVIII; zaważył także w pewnym stopniu wiek XIX.
Źródła do badań nad wcześniejszym etapem stanowią: wezwanie kościoła, napisy na kamieniu węgielnym^[79]Napis na kamieniu węgielnym podaje Wielewicki, o. c. I, s. 336-337, za nim w przekładzie Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 26 i F. Klein, Kościół ŚŚ. … Continue reading i medalu wybitym z okazji rozpoczęcia prac^[80]Medal wybity z okazji poświęcenia kamienia węgielnego znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie. Fotografie medalu opublikowali m.in.: Załęski, 00. Jezuici przy kościele Św. Piotra … Continue reading, dekoracja rzeźbiarska fasady oraz napisy na umieszczonych tam tablicach^[81]Napisy na fasadzie nie były dotychczas publikowane. Brzmią one: nad prawą (orientacja heraldyczna) skrajną niszą: IGNEM VENI | MITTERE IN TER|RAM ET QUID | VOLO NISI UT | ASCENDATUR | Luc[as] … Continue reading, treść dokumentów złożonych w gałce kopuły^[82]Dokument umieszczony w roku 1619 w gałce na kopule cytuje Wiełewicki, o. c. III, s. 303-304; za nim w przekładzie Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, przypis na … Continue reading, dekoracja stiukowa na sklepieniu apsydy^[83]Opis dekoracji stiukowej w apsydzie zawierają prace Załęskiego, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 60, A. Bochnaka, Giovanni Battista Falconi, Kraków 1925, s. 6 oraz … Continue reading, wreszcie wezwania i dekoracja kaplic^[84]Podaje je Pruszcz, o. c., s. 115-116 oraz (wraz z danymi historycznymi, przeważnie bez cytowania źródeł) Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 62, 64 i przypis … Continue reading. Materiał ten pozwala na wyróżnienie kilku wątków ikonograficznych, niekiedy nierozdzielnie ze sobą związanych (rys. 1-3). Kształtują się one jak odpowiedzi na trzy pytania, które zadawać może przybysz podziwiający nie znaną mu budowlę. Komu kościół poświęcono ? Dla kogo go wzniesiono ? Kto był fundatorem ?
Pierwszy, od nowa wzniesiony kościół jezuitów w Krakowie otrzymał wezwanie książąt apostołów, świętych Piotra i Pawła. Mówi o tym napis na kamieniu węgielnym i dokumenty umieszczone w gałce na kopule w r. 1619, spotkanie i śmierć męczeńską świętych przedstawiono w trzech scenach dekoracji stiukowej na sklepieniu apsydy (fot. 10-13), z osobami ŚŚ. Piotra i Pawła łączą się wreszcie napisy na tablicach oraz zapewne przedstawienia symboliczne ponad skrajnymi niszami fasady (fot. 18, 22)^[85]Pendentywy obu skrajnych nisz fasady posiadają identyczną dekorację – wykuto tu łódki i kadzielnice..
Wybór scen na sklepieniu apsydy i umieszczone nad nimi insygnia papiestwa (tiary i skrzyżowane klucze) oraz Duch Święty w postaci gołębicy wskazują, że chodziło tu o podkreślenie znaczenia Rzymu jako miasta uświęconego męczeńską śmiercią patronów kościoła, siedziby papieża oświecanego przez Ducha Świętego. Taką samą interpretację odnajdujemy w Żywotach świętych Skargi, gdzie cytowany jest fragment listu św. Jana Chryzostoma, sławiący Rzym dlatego, że ponieśli tu męczeńską śmierć ŚŚ. Piotr i Paweł^[86]Żywoty świętych Starego i Nowego Zakonu… przez X. Piotra Skargę Societatis Iesu… w Krakowie 1610, s. 87..
Pomiędzy scenami z życia apostołów Piotra i Pawła umieszczono w apsydzie nisze z figurami patronów Polski, ŚŚ. Wojciecha i Stanisława (fot. 14-15). Dla dalszego wyjaśnienia ich roli na tym miejscu sięgnąć trzeba znów do Skargi, który w kazaniach na święta obu patronów posłużył się ich żywotami dla udowodnienia związków Kościoła w Polsce z Rzymem^[87]Żywoty świętych Starego i Nowego Zakonu… przez X. Piotra Skargę Societatis Iesu… w Krakowie 1610, s. 87.. W ten sposób bardzo silnie podkreślono ten związek, co pozostaje w zgodzie z naśladowaniem w krakowskiej świątyni architektonicznych form rzymskiego kościoła del Gesù.
Przez Świętych Piotra i Pawła najowocniej rozpowszechniona została nauka Chrystusa. Przypominają o tym tablice na fasadzie, umieszczone zgodnie z układem scen w apsydzie (fot. 18, 22). Książęta apostołów polecać będą prośby wiernych zanoszone już w czasie budowy kościoła^[88]Por. tekst dokumentu złożonego w gałce kopuły w r. 1619, dany przez Wielewickiego i Pruszcza. – tak tłumaczyć można wykute nad niszami łódki i trybularze, naczynia zawierające kadzidło, o ile nie są one po prostu symbolami czci dla świętych^[89]0 symbolice kadzidła i kadzenia por. W. Menzel, Christliche Symbolik II, Regensburg 1855, s. 542.-Lexikon für Theologie und Kirche X, 1938, szp. 783-784..

 

 

 

 

Kościół ŚŚ. Piotra i Pawła wzniesiony został dla jezuitów z inicjatywy zakonu. Ogromne godło Towarzystwa Jezusowego wypełnia środkowe pole w dolnej kondygnacji fasady, nad głównym portalem (fot. 19); ten sam znak, adorowany przez dwóch przedstawicieli zakonu, umieszczono pod środkową sceną stiukowej dekoracji apsydy (fot. 10)¹⁰² i wielokrotnie powtórzono na zwieńczeniach portali (fot. 20)¹⁰³. Chlubą Societatis Iesu byli jego wybitni przedstawiciele, przyszli święci. W dekoracji stiukowej sklepienia apsydy umieszczone zostały medaliony z popiersiami Św. Ignacego Loyoli (po prawej, heraldycznie) (fot. 16)¹⁰⁴ i Św. Franciszka Ksawerego (po lewej) (fot. 17)¹⁰⁵. Poświęcono im także wschodnie kaplice przy nawie – w tym samym porządku – Św. Ignacemu Loyoli po stronie ewangelii oraz Św. Franciszkowi po stronie lekcji. Zachodnie kaplice przy nawie otrzymały wezwania: Chrystusa Ukrzyżowanego (po stronie ewangelii) i Św. Franciszka Borgiasza (po stronie lekcji)¹⁰⁶. W ten sposób powstała koncepcja paralelna do wątku dotyczącego Świętych Piotra i Pawła. Strona ewangelii, północna oś kościoła poświęcona Piotrowi, któremu Chrystus przekazał założony przez siebie Kościół, przeznaczona została na miejsce dla kaplic Chrystusa i Św. Ignacego Loyoli, założyciela Societatis Iesu, a także dla przedstawienia tego ostatniego w stiukach apsydy; w południowej osi kościoła, poświęconej Pawłowi, który rozpowszechnił naukę Chrystusa na Wschodzie, znalazło się przedstawienie i kaplica Św. Franciszka Ksawerego uważanego za największego po świętym Pawle apostoła Wschodu¹⁰⁷.
Na kaplicę Św. Stanisława Kostki¹⁰⁸, w przyszłości pierwszego polskiego świętego w zakonie jezuitów przeznaczono miejsce uprzywilejowane, prawe ramię transeptu¹⁰⁹. Odpowiednikiem jej jest kaplica N. P. Marii Niepokalanie Poczętej w lewym ramieniu transeptu, jezuici bowiem, jak i franciszkanie, byli – w przeciwieństwie do dominikanów – zwolennikami tezy o Niepokalanym Poczęciu N. P. Marii¹¹⁰, a Św. Stanisław Kostka był szczególnym czcicielem Matki Boskiej¹¹¹. Po tej stronie kościoła znalazła się i druga kaplica poświęcona Matce Boskiej, kaplica loretańska, środkowa w północnym rzędzie przy nawie – wyraz rozpowszechnienia w Polsce w drugiej tercji w. XVII kultu promieniującego z Loreto 112. Wybór aniołów, a szczególnie Św. Michała Archanioła¹¹³, na patronów środkowej kaplicy w południowym rzędzie przy nawie spowodowany był niewątpliwie przez żywy w okresie kontrreformacji kult aniołów, zwłaszcza Michała Archanioła, którego zwycięstwo nad szatanami zapowiadało symbolicznie triumf nad herezją¹¹⁴. Powstanie kaplicy Świętych Relikwii, przyległej od południa do prezbiterium, uwarunkowała niezmiernie rozwinięta w tym okresie cześć relikwii; wszak uzyskano wówczas dla krakowskiego kościoła jezuitów liczne partykuły świętych, które wymagały odpowiedniego pomieszczenia¹¹⁵.
Dla rozważań nad tematyką jezuicką i dopełniającymi ją wątkami znaleźć można również punkty odniesienia w dziełach Piotra Skargi. Już w roku 1603, w szóstym wydaniu Żywotów świętych, umieścił Skarga żywoty Ignacego Loyoli¹¹⁶ i Franciszka Ksawerego¹¹⁷, a w następnym wydaniu, które ukazało się w roku 1610 żywoty Stanisława Kostki¹¹⁸ i Franciszka Borgiasza¹¹⁹.

 

 

 

 

 

Kościół ŚŚ. Piotra i Pawła wzniesiony został głównie z fundacji króla Zygmunta III; spowodowało to włączenie do programu ikonograficznego wątku królewskiego. 0 królu fundatorze mówi napis na kamieniu węgielnym, na medalu wybitym z okazji rozpoczęcia budowy kościoła, a także treść dokumentów umieszczonych w gałce kopuły. W dekoracji kościoła wątek ten wyznaczają wazowskie „Snopki“ w dekoracji stiukowej sklepienia apsydy (fot. 10) i na bocznych portalach fasady (fot. 21), korony w obramieniach wewnętrznych nisz fasady (fot. 23) ponadto dwa kartusze mieszczące Orła z herbem Wazów i orderem Złotego Runa pod belkowaniem przyczółka dolnej kondygnacji (fot. 25) oraz, znacznie większych rozmiarów, w przyczółku wieńczącym fasadę (fot. 24). Tu należą także posągi ŚŚ. Zygmunta i Władysława¹²⁰, patronów króla i jego najstarszego syna, w niszach górnej kondygnacji fasady (fot. 18, 26), przeniesione niewątpliwie z wewnętrznych nisz dolnej strefy, gdzie stanowiły odpowiedniki nisz zewnętrznych, poświęconych książętom apostołów¹²¹. Tak silne zaakcentowanie wątku królewskiego nadało kościołowi ŚŚ. Piotra i Pawła specyficzny charakter. Nieporównanie słabiej zaznaczyła się w kościele rola innych fundatorów, których herby odnajdujemy na portalach w kaplicach¹²².
Pierwsza faza realizacji programu ikonograficznego Kościoła ŚŚ. Piotra i Pawła w Krakowie, jak już kilkakrotnie wskazaliśmy, pozostaje w związkach z dziełami Skargi. Dalsze relacje odnajdujemy również w jego działalności.
Wymownym może być tu fakt, że jeszcze przed fundacją krakowską, w czasie pobytu w Połocku, wybrał Skarga dla jezuitów kościół pod wezwaniem Świętych Piotra i Pawła¹²³. Po uchwaleniu budowy kościoła w Krakowie pozyskał króla na fundatora nowej świątyni¹²⁴. Wpływu Skargi można by się też dopatrywać w fakcie położenia kamienia węgielnego pod budowę kościoła w wigilię Św. Jana Chrzciciela, którego czcił jako wzór kaznodziei¹²⁵. Warto wreszcie dodać, że porównanie ŚŚ. Piotra i Pawła, przeprowadzone w Kazaniach niedzielnych uchodzi za jeden z najznakomitszych ustępów w dziełach Skargi¹²⁶.
Z punktu widzenia aktualizacji pierwsza faza programu ikonograficznego kościoła ŚŚ. Piotra i Pawła nasuwa dwie sugestie.
Na sformułowaniu wezwania poza odczytaną z dekoracji i znajdującą potwierdzenie w pismach Skargi myślą o udokumentowaniu znaczenia Rzymu i związków z Rzymem zaważyć mogły również inne czynniki¹²⁷. Równocześnie z przygotowaniami do podjęcia budowy nowego kościoła jezuitów w Krakowie prowadzone były narady w Brześciu; unia brzeska zawarta została w jesieni r. 1596, a kamień węgielny pod budowę kościoła położono na wiosnę roku 1597.
W ścisłym związku Skargi ze sprawą zjednoczenia Kościoła widzieć można przyczynę uwzględnienia w wezwaniu Św. Pawła, apostoła Wschodu. Wszystkie te fakty, relacje i sugestie prowadzą do uznania dzieła Piotra Skargi za ważne źródło dla programu ikonograficznego kościoła ŚŚ. Piotra i Pawła w Krakowie.
Inną zależność skłonni jesteśmy widzieć w układzie wątków ikonograficznych na fasadzie kościoła. Paralelne zestawienie nisz ozdobionych królewskimi koronami, mieszczących pierwotnie figury świętych królów, z niszami poświęconymi książętom apostołów w ten sposób, że Św. Zygmunt tworzył zapewne parę ze Św. Piotrem, a Św. Władysław ze Św. Pawłem, oraz napisy dotyczące rozpowszechnienia wiary przez pracę apostolską mogłyby być odbiciem nadziei jezuitów, związanych z wojną moskiewską prowadzoną w latach 1609-1618. W wojnie tej zaważyła podsycana przez jezuitów idea rozszerzenia wiary rzymsko-katolickiej na Moskwę, a Władysław IV, który w roku 1610 został wybrany carem przez bojarów, a w roku 1616 wyruszył z nową wyprawą na Moskwę, i Zygmunt III, który propozycję bojarów odrzucił, nie chcąc przystać na wolność religii prawosławnej, odegrali osobiście doniosłą rolę¹²⁸. Brak bowiem śladów większego zainteresowania Władysława IV fundacją ojca, które mogłoby tłumaczyć umieszczenie figury Św. Władysława¹²⁹.
Druga, osiemnastowieczna faza programu ikonograficznego kościoła ŚŚ. Piotra i Pawła uwarunkowana została w znacznym stopniu pożarem, jaki nawiedził budowlę w r. 1719¹³⁰. Z ważniejszych prac, poza robotami remontowymi, wykonano wtedy ogrodzenie z figurami apostołów od strony ul. Grodzkiej (rozpoczęte jeszcze w roku 1715, ukończone w roku 1722)¹³¹, figury świętych jezuickich umieszczone na fasadzie (1723)¹³², figury ewangelistów w niszach bębna kopuły¹³³, ołtarz główny stanowiący przedmiot naszych rozważań, wreszcie chór muzyczny (1733)¹³⁴.
Z wymienionych obiektów wyraźną relację do koncepcji ikonograficznej wielkiego ołtarza odnajdujemy na chórze muzycznym (fot. 27). Gdy stojąc przed retabulum odczytamy werset „Petrus apostolus et Paulus doctor gentium ipsi nos docuerunt legem tuam Domine“ i następnie skierujemy wzrok na zachodnią ścianę kościoła, zatrzyma się on na wielkim kartuszu umieszczonym pośrodku chóru muzycznego. Jak główny kartusz ołtarzowy, zawierający najważniejszą część odczytanego wersetu, zdobią go klucze Piotrowe i papieska tiara. Umieszczony na nim napis wraz z napisami na mniejszych, bocznych kartuszach (jak w ołtarzu głównym) brzmi: IN OMNEM TERRAM EXIVIT SONUS EORUM | ET IN FINES ORBIS TERRAE | YERBA EORUM Psa[lmus] XVIII¹³⁵. Werset ten przytoczył św. Paweł w liście do Rzymian, w kontekście łączącym cytat z rozpowszechnieniem nauki Chrystusa¹³⁶. Byłby to zatem węzeł łączący program ołtarza z wątkiem zrealizowanym w figurach dwunastu apostołów na postumentach ogrodzenia. Święci Piotr i Paweł noszą przecież miano książąt apostołów.
Próbując wyróżnić wątki drugiej fazy ikonograficznego programu kościoła, zauważamy w stosunku do pierwszego etapu nawiązania i różnice. Podobnie jak w pierwszej fazie podjęty został temat patronów kościoła z silnym zaakcentowaniem roli rzymskiej stolicy Św. Piotra. Inaczej rozwinięty, doprowadził do rozbudowania zagadnienia unii Kościoła wschodniego z zachodnim, wysuniętego w badaniach nad pierwszą fazą programu. W nawiązaniu do wezwania kościoła szeroko rozbudowany został temat działalności apostolskiej, który zarysowuje się wyraźniej niż w pierwszej fazie programu ikonograficznego krakowskiego kościoła jezuitów. Rozwój tego tematu uwarunkowała zapewne misyjna działalność jezuitów; żywy w niej udział brali i ojcowie klasztoru przy kościele ŚŚ. Piotra i Pawła¹³⁷.
Nie zarzucono też tematów ściśle jezuickich. Świadczą o tym figury Świętych Stanisława Kostki, Ignacego Loyoli, Franciszka Ksawerego i Alojzego Gonzagi¹³⁸, ustawione w niszach fasady (fot. 18, 23, 22). Na wybór pierwszego i ostatniego z nich wpłynęły niewątpliwie zbliżające się kanonizacje, które obchodzono w Krakowie bardzo uroczyście w r. 1727¹³⁹.
W wieku XVIII nie tylko kontynuowano tematykę podjętą z końcem w. XVI i w pierwszej połowie XVII, lecz liczono się także z wyznaczonym dla wątków miejscem. Zespołem najbliższym wielkiego ołtarza jest dekoracja stiukowa na sklepieniu absydy; dla ogrodzenia z figurami apostołów – przedstawienia na fasadzie. Przedstawienia i wersety na bocznych częściach ołtarza rozmieszczono zgodnie z układem scen w dekoracji stiukowej absydy; figury Świętych Ignacego Loyoli i Franciszka Ksawerego ustawiono w takim samym porządku, jaki obowiązywał w podobiznach tych Świętych w apsydzie i w wezwaniach kaplic.
Samo usytuowanie wysuniętego daleko przed kościół ogrodzenia z figurami dwunastu apostołów zdaje się przypominać o rozpowszechnieniu przez nich nauki Chrystusa. Daleko, w ołtarzu głównym, pozostał Chrystus; spełniając jego polecenie apostołowie odeszli, by głosić jego naukę. Odeszli, ale nie pozostali osamotnieni. Gdy podchodzimy do kościoła, z czerni nisz fasady wyłaniają się za apostołami, jak nadążający towarzysze, postacie świętych jezuickich (fot. 28) wśród nich Franciszek Ksawery, wielki apostoł Wschodu.
Wskazując na treści ideowe ogrodzenia z figurami apostołów przypomnieć trzeba jego wartości artystyczne. Jak tematycznie zapowiada ono wezwanie kościoła i stanowi pierwszy człon wątku dotyczącego rozpowszechniania nauki Chrystusa, tak formalnie figury apostołów na połączonych kratami postumentach, powtarzając współczesny opis, „pierwszy i wspaniały na cmentarz kościelny czynią przystęp“¹⁴⁰.
Realizacje artystyczne wieku XVIII nie zawierają kontynuacji wątku królewskiego, uległa też zniekształceniu pierwotna koncepcja treściowa fasady, zatarta przez ustawienie nowych figur.
Nowe, obce elementy wniósł do programu ikonograficznego kościoła wiek XIX. Po zburzeniu kolegiaty Wszystkich Świętych przeniesiono z niej do kościoła ŚŚ. Piotra i Pawła wraz z parafią część wyposażenia¹⁴¹. Zmienione też zostały wezwania kaplic: Św. Stanisława Kostki na Wszystkich Świętych; Św. Franciszka Borgiasza na Wieczerzy Pańskiej, a kaplicę Świętych Relikwii przeznaczono na Kaplicę Bractwa Trójcy Świętej¹⁴². W 2.połowie w. XIX wzniesiono tu kilka pomników, użytkując kościół, szczególnie transept, jako miejsce upamiętnienia zasłużonych¹⁴³.

V. Związek z Cathedra Petri

Wpływ koncepcji ikonograficznej na formę ołtarza

Dla koncepcji ikonograficznej wielkiego ołtarza w kościele ŚŚ. Piotra i Pawła w Krakowie, zrealizowanej z zastosowaniem motywu tronów dźwiganych przez ojców Kościoła, nie możemy wskazać żadnych analogii w sztuce polskiej¹⁴⁴. Nieodparcie natomiast nasuwa się tu myśl o Cathedra Petri, wzniesionej przez Berniniego i jego uczniów w latach 1657-65 w kościele Św. Piotra na Watykanie, będącej najznakomitszą plastyczną realizacją idei powszechności Kościoła i prymatu papieża (fot. 29). Ideę tę w Cathedra Petri obrazują dźwigające legendarny tron Św. Piotra figury Świętych Augustyna, Hieronima, Atanazego i Jana Chryzostoma, czterech ojców Kościoła zachodniego i wschodniego. Jest to ostatni, końcowy akord programu ideowego zrealizowanego przez Berniniego w kościele Św. Piotra na Watykanie i jego otoczeniu¹⁴⁵.
Specyficzny charakter Cathedra Petri, retabulum mieszczącego legendarny tron św. Piotra, nie sprzyjał powstawaniu replik i trawestacji. Przy przebudowie wielkiego ołtarza w kościele Św. Piotra w Monachium projekt naśladujący Cathedra Petri został odrzucony¹⁴⁶. Można natomiast zaobserwować refleksy i nawiązania formalne do wielkiego dzieła Berniniego¹⁴⁷. Widoczne są one w retabulum w kościele Św. Piotra w Monachium (fot. 30), dostrzeżono je w głównym ołtarzu kościoła w Sandizell (fot. 31)¹⁴⁸, dekoracji malarskiej i rzeźbiarskiej odpustowego kościoła w Wies¹⁴⁹, a także w ołtarzu kaplicy Elektorskiej przy katedrze we Wrocławiu¹⁵⁰ i kościele Sakramentek w Warszawie¹⁵¹. Program ikonograficzny głównego ołtarza w kościele ŚŚ. Piotra i Pawła w Krakowie, obrazujący jedność Kościoła zachodniego ze wschodnim pod prymatem Rzymu, a także przyjęcie dla bocznych części retabulum formy tronów dźwiganych przez przedstawicieli zachodniego i wschodniego Kościoła, pozwalają na włączenie krakowskiego ołtarza do tych obiektów, przy czym zaznaczyć należy, że występują tu relacje zarówno w zakresie formy, jak i treści¹⁵².
Warto porównać krakowskie retabulum z Catliedra Petri.
Koncepcja formalna Cathedra Petri jest wypadkową konieczności odpowiedniego umieszczenia tronu św. Piotra i chęci zobrazowania idei powszechności Kościoła, ale przede wszystkim zamierzeń artystycznych Berniniego; stąd program ideowy wielkiego relikwiarza łączy się ściśle z jego efektami luministycznymi w prawdziwie barokową jedność.
Kompozycja krakowskiego ołtarza jest wynikiem podjęcia bliskiego dzięki idei jedności Kościoła, ale bardziej rozbudowanego, wielowątkowego programu, przy mniejszych aspiracjach i możliwościach wykonawców.
Odmienny jest też stosunek pomiędzy treściami ideowymi a artystycznymi. Koncepcja ikonograficzna wielkiego ołtarza w kościele ŚŚ. Piotra i Pawła w Krakowie niewątpliwie w dużym stopniu uwarunkowała jego kompozycję. Koncepcja ta zadecydowała przede wszystkim o znacznym rozbudowaniu retabulum; z tych względów zamurowane zostały dwa pierwotne okna apsydy, a wybite nowe¹⁵³. Należyte uwydatnienie bocznych części ołtarza w kształcie tronów dźwiganych przez figury świętych wymagało zastosowania bardzo szerokiego i wysokiego cokołu oraz zwężenia pola przeznaczonego na główny obraz. W rezultacie retabulum uzyskało sylwetę piramidalnie zwężającą się ku górze. Zrezygnowano też z belkowania ponad głównym malowidłem, jego miejsce zajął duży kartusz z napisem, mający swój odpowiednik w partii zwieńczenia. W ten sposób żaden element nie przecina osi pionowej, wyznaczonej przez wątek ikonograficzny dotyczący patronów kościoła, ŚŚ. Piotra i Pawła. W zwieńczeniu zrezygnowano z kompozycji architektonicznej, która nawiązywałaby do części kolumnowej, tak że górna część ołtarza z grupą apoteozy św. Pawła zdaje się jakby odrywać od dolnej części retabulum.
Gdy się patrzy na kolumnową część retabulum, uderza zróżnicowane potraktowanie podpór. Kolumny środkowe, flankujące główny obraz ołtarza, zostały oderwane od tła i silnie wysunięte ku przodowi, poza tym wydają się jaśniejsze od dwóch pozostałych, bo dostały się w strefę światła padającego z południowego okna apsydy (fot. 2.) Gdy przeniesiemy wzrok wyżej, zauważymy ponad kolumnami trzymane przez aniołów kartusze z imionami patronów kościoła. Przypomina się tu dawne porównanie ŚŚ. Piotra i Pawła do kolumn Kościoła, znane już z listu św. Klemensa¹⁵⁴, zastosowane przez św. Jana Chryzostoma w homilii do listu św. Pawła do Rzymian¹⁵⁵ przytoczonej przez Skargę¹⁵⁶. Choć brak dowodu na słuszność takiej interpretacji architektury krakowskiego retabulum, hipotezy tej nie należy chyba zdecydowanie odrzucać.
Zależność od programu ikonograficznego zaznaczyła się także w kolorystycznej kompozycji ołtarza. Części boczne w formie tronów, grupa apoteozy św. Pawła oraz wszystkie kartusze i trzymające je anioły są złocone, przeważnie umieszczone na ciemnym tle – zwracają więc uwagę, przyciągając wzrok patrzącego.
Wszystkie te uwarunkowania wskazują, że projektant starał się dostosować do programu ikonograficznego. Jakież więc były jego własne założenia artystyczne ?
Punktem wyjścia dla Bażanki było retabulum kolumnowe o prostej architekturze, zbliżonej do tej, jaką zastosował w ołtarzu głównym kościoła karmelitanek w Krakowie, wzniesionym zapewne w roku 1725¹⁵⁷, czy w pochodzącym z tegoż czasu ołtarzu Zwiastowania w kościele Mariackim w Krakowie 158, jakiej używał także w nagrobkach 159. Schemat ten został rozbudowany, aby sprostać potrzebom programu ikonograficznego, według trafnej decyzji dostosowania rzutu ołtarza do planu i oparcia retabulum o ścianę apsydy. Ułatwiło to konstrukcję, umożliwiło rozbudowanie retabulum, przede wszystkim zaś zastosowanie kompozycji formalnej zgodnej z rozmieszczeniem wątków programu ikonograficznego, wieloplanowej, bogatej w ważne dla architekta efekty światłocieniowe¹⁶⁰.
Wkomponowanie retabulum w apsydę sprawiło również, że architektura ołtarza mimo potężnych rozmiarów nie jest zbyt ciężka, do czego walnie przyczynia się celowe zastosowanie horyzontalnych pasów i płycin z jasnego marmuru, znakomicie równoważących czerń marmuru dębnickiego, i delikatna dekoracja.
Nie doszło tu jednak do adekwatnego połączenia programu ikonograficznego z zamierzeniami artystycznymi. W rezultacie krakowski ołtarz jest wspólnym dziełem autora programu i architekta, do którego wnieśli swój udział rzeźbiarz¹⁶¹ i malarz. Program ikonograficzny zajął tu przecież pierwsze miejsce.
Jego autor nie był oszczędny w słowach. Rzeźby, obrazy i cytaty retabulum mówią o pochodzeniu władzy Stolicy Apostolskiej, o jej zwierzchności nad całym światem chrześcijańskim, o jedności Kościoła, przestrzegają przed schizmą, przypominają o obowiązkach Rzymu wobec całego Kościoła, a więc o sprawach szczególnie aktualnych w czasie budowy ołtarza. Barokowa architektura służy tu barokowej retoryce¹⁶².
W rezultacie krakowski ołtarz zaliczyć można do najcelniejszych dzieł epoki baroku w Polsce, nie tylko dla wartości artystycznych, lecz także dlatego, że jak w zwierciadle znalazły w nim odbicie prądy, idee i zamierzenia minionej epoki.

Kraków, październik 1962 — maj 1964 r.

Maître-autel de l’église Saint-Pierre et Saint-Paul de Cracovie

(Genese de la conception iconographiąue)

Depuis bien longtemps on s’intéressait au maître-autel de Pancienne église des jésuites, église Saint-Pierre et Saint-Paul de Cracovie. S. Załęski publia sa description, O. Zagórowski decrivit son architecture et ses sculptures, J. Orańska s’intéressa à ses tableaux. Les recherches actuelles montrent que le retable, fondé par Jakub Morsztyn, voïvode de Cracovie, fut exécuté dans les années 1726-1735 selon un projet de 1725. Le projet de l’autel fut attribué à l’architecte Kacper Bażanka et les sculptures à Antoni Frączkiewicz. Szymon Czechowicz exécuta les peintures. Cependant on n’a pas suffisamment expliqué jusqu’à présent quelles étaient les causes des différences entre ce retable et les autres autels baroques de Cracovie, ce qu’on peut faire en examinant le riche programme iconographique de l’autel.

Le maître-autel de l’église Saint-Pierre et Saint-Paul est fait en marbre, surtout noir; sculptures et décorations sont en bois. Dans la partie centrale de l’autel, entourée de deux paires de colonnes, se trouve un tableau représentant la remise des clefs à Saint Pierre (copie de 1er tiers du XIXe siècle). Les parties latérales ont la forme de, soi-disant, trônes soutenus par les couples de saints, relatifs à la capitale de Saint-Pierre à Rome et à Antioche. À droite (hérald.) sur le dossier du trône soutenu par les sculptures de Saint-Augustin et de Saint Jérôme se trouve le tableau représentant un pape entouré de fidèles; à gauche sur le trône porté par Saint Cyrille d’Alexandrie et Saint Cyrille de Jérusalèm se trouve la peinture représentant un métropolite qui remet la crosse à un évêque uniate. Le groupe représentant i’apothéose de Saint-Paul couronne l’autel.

L’analyse des tableaux, sculptures et citations qui, en nombre de quinze, sont placées sur le retable, indique trois trames iconographiques: apothéose de Saint Pierre et de Saint-Paul, suprématie de la papauté et unité de l’Église d’Orient à l’Église d’Occident.

En examinant la genèse de la conception iconographique du retable il faut commencer par l’histoire de l’union de l’Église d’Orient à l’Église d’Occident. Après la chute de l’union florentine, l’idée de l’unification de l’Église, reprise a l’époque de la Contre-Réforme, fut réalisée par le Saint-Saint-Siège par l’intermediaire des jésuites. L’abbé Piotr Skarga, auteur de l’oeuvre Sur ’lunion de l’église Divine, publiée en 1577, fut son partisan zèlé. II prit une part active aux préparations à l’union faite à Brześć en 1596, ainsi qu’à la polémique qui se développait après l’union. Pendant les négociations menant à l’union Skarga faisait des démarches auprès du roi Sigismond III concernant la fondation de l’église pour les jésuites de Cracovie. Skarga restait en relations étroites avec le couvent installé pres de l’église. II y passait son temps à travailler dans les années entre 1602 et 1609, il y passa les derniers mois de sa vie, où il fut mort et enseveli dans un tombeau sous le maître-autel que nous sommes en train d’examiner.

Dans les oeuvres de Skarga on retrouve facilement les trames remarquées dans l’autel. Dans les Vies des saints et dans les Sermonts Skarga discutait à plusieurs reprises l’activité des princes apôtres et la suprématie de la papauté; il consacra des chapitres spéciaux aux fêtes des capitales romaines et antiochénnes de Saint Pierre, et tout particulièrement il s’intéressait au problème de l’unité de l’Église.

115 brak strony

La mort de Skarga ne mit pas fin à l’interet que les jésuites prêtaient à i’union. Au XVIIe siècle i’union de l’Église fut défendue dans les oeuvres des jésuites Tomasz Elżanowski, Mikołaj Cichowski, Benedykt Boym et Teofil Rutka, auteur de nombreux travaux concernant l’Église d’Orient.

Le dernier quart du XVIIe et le premier du XVIIIe siècles apportèrent à i’union des événements avantageux; dans cette époque elle fut acceptée par des évêques de Przemyśl, de Lwów et de Łuck. en même temps les jésuites de l’église Saint-Pierre et Saint-Paul restaient en contacts étroits avec le clergé uniate, recevant chez eux en 1705 le métropolite Leon Załęski. En 1720 à Zamość eut lieu le synode, événement le plus important dans l’histoire de l’union depuis sa conclusion; le synode régla l’organisation de l’Église russe et amena le rapprochement de deux rites (les décisions du synode furent publiées en 1724). On fonda en même temps l’évêché orthodoxe à Mohylow, 1’union devait donc être défendue de la part des catholiques.

En 1725, immédiatement après ces événements fut dresse le projet du maître-autel de l’église Saint-Pierre et Saint-Paul de Cracovie.

II nous reste à étudier la place de l’autel dans le programme iconographique de l’église. Ce programme, à présent malheureusement incomplet, fut en principe forme en deux étapes: la première qui comprenait la fin du XVIe et la première moitié du XVIIe siècle, et la seconde le premier tiers du XVIIIe siècle. Il y a différentes sources pour les études de la première étape, ce sont: le vocable de l’eglises, les inscriptions sur la pierre angulaire et sur la médaille frappée à l’occasion du commencement des travaux, la décoration sculpturale de la façade et les inscrition sur les plaques installées sur la façade, le contenu des documents déposes dans la boule de la coupole, la décoration en stuc sur la voute de l’abside, et enfin les vocables et la décoration des chapelles. Ces nombreuses sources permettent de distinguer trois trames principales: trame conecernant Ies patrons de l’église, trame jésuite et trame royale.

La première comprend outre le vocable, trois scènes dans les stucs de l’abside (Rencontre et Martyre des Apótres), et aussi les inscriptions sur les plaques de la façade parlant de la doctrine du Chririst perchée par les princes apôtres. Le choix des scènes, les insignes de la papauté placés au-dessus d’elles et les statues de Saint Adalbert, de Saint Stanislas évêque et du Saint Esprit en forme de Colombe indiquent qu’il s’agissait de souligner l’importance de Rome – résidence du pape et l’union de l’Église en Pologne avec Rome.

La trarne jésuite se voit dans les insignes de La Compagnie de Jésus place sur la façade et derrière le couronnement du maître-autel, les bustes de Saint Ignace Loyola et de Saint François Xavier dans l’abside et les chapelles dédiées à ces derniers; elle est complétée par les chapelles du Christ Crucifie, de Saint Stanislas Kostka et de Saint François Borgia. II est à remarquer que du cóte de l’évangile dédié à Saint Pierre, premier pape, se trouve le buste et la chapelle de Saint Ignace Loyola, fondateur des jésuites, et du cóte de Pepitre dédié à Saint-Paul, apôtre des gentils, le buste et la chapelle de Saint François Xavier, le plus grand apôtre de l’0rient après Saint Paul. Pour les deux trames mentionnées ci-dessus on trouve de nombreuses références dans les écrits de Skarga.

La trame royale comprend les „Gerbes“ – armoiries de la famille Vasa, placées dans le décoration en stuc de l’abside et sur les portails latéraux de la façade, les couronnes sur les encadrements des niches centrales de la façade et les cartouches portant les aigles aux armoiries de Vasa. Au même groupe il faut aussi compter les statues de Saint Sigismond et Saint Ladislas dans les niches de l’etage supérieur, elles y ont été, sans doute, transportees des niches extérieures de l’etage inférieur.

Sans entreprendre une discussion plus approfondie sur les idées directrices de l’église Saint-Pierre et Saint-Paul de Cracovie nous proposons deux suggestions. II faut avant tout y voir des relations avec l’union de Brześć, concluent six mois avant que la construction de l’église soit commencée. Cette hypothèse est suggérée par le vocable où Saint Paul est joint a Saint Pierre, relatait étroit de Skarga avec le problème de l’union et la mise en valeur dans la décoration de l’église de l’importance de Rome et de ses affinités avec Rome. La disposition des conceptions iconographiques sur la façade montre une autre dépendance. Le rapprochement parallèle des niches avec les statues des saints rois et des niches avec les statues des princes apôtres de cette manière que Saint Sigismond formait sans doute le couple avec Saint Pierre et Saint Ladislas avec Saint Paul et les inscriptions concernant la propagation de la foi par le travail apostolique, pourrait réfléter l’espoir que les jésuites attachaient à la guerre moscovite menée dans les années 1609-1618.

La seconde étape du programme iconographique de l’église, celle du XVIIIe siècle était conditionnée en grande mesure par l’incendie qui ravagea l’édifice en 1719. Les travaux repris après l’incedie comprirent l’exécution de l’enceinte avec les statues des apôtres (commencés déjà en 1715, terminée en 1722), les statues de saints jésuites placées sur la façade (1723), les statues d’évangélistes dans les niches du tambour de la coupole, du maître-autel qui est le sujet de notre étude, et enfin du choeur des orgues (1733).

Dans la même période on continua à développer la trame concernant Saint Pierre et Saint Paul, en accentuant le róle de la capitale romaine de Saint Pierre; l’idée de l’unite de l’Eglise d’Orient avec l’église d’Occident fut tout particulièrement mis en valeur. On reprit également des sujets proprement jésuites, la trame royale manque cependant. En résumant tout cela on constate qu’au XVIII e siècle on reprit en grande mesure les sujets interprètes à la fin du XVI e et dans là le re moitie du XVII e siècle. On comptait aussi avec la place destinée à un sujet; par exemple les représentations et les citations de l’autel s’accordent avec la disposition des scènes de la vie de Saint Pierre et de Saint-Paul exécutées dans la première étape.

Dans la décoration d’orgues contemporaine du maître-autel on retrouve une affinité nette à la conception iconographique de celui-ci. Sur les cartouches dont le principal (comme dans le maître-autel) est décoré de clefs de Saint Pierre et de la tiare des papes, est placé un verset du XVIII e psaume cite par Saint Paul dans sa lettre aux Romains dans le contexte qui lie la citation concernant la propagation de la doctrine du Cbrist. Cette inscription lie le programme iconographique de l’autel au sujet représente par les statues des apôtres placés sur les socles de l’enceinte.

Dans l’art polonais on ne trouve pas de conceptions iconographiques analogues à celle de l’autel cracovien où l’on introduisit les trônes portes par les pères de l’Église; on y observe cependant une affinité nette avec Cathedra Petri du Bernin a l’église Saint-Pierre au Vatican. Le caractère spécifique de Cathedra Petri ne favorisait pas l’exécution des répliques et des travestissement de l’oeuvre célèbre du Bernin en grand nombre. On les trouve tout à faire exceptionnellement dans le maître-autel de l’église Saint-Pierre de Munich, dans un autel de l’église de Sandizell, dans la décoration de l’église de Wies et dans le retable de la chapelle électorale a la cathédrale de Wrocław. À ce groupe appartient aussi l’autel de l’église Saint-Pierre et Saint-Paul de Cracovie, et les affinités se font voir aussi bien dans l’iconographie que dans la forme. Cependant dans l’autel de Cracovie le rapport du programme iconographique à sa réalisation formelle n’est different que dans Cathedra Petri. L’architecture du retable de l’église Saint-Pierre et Saint-Paul a été particulierement développée pour satisfaire les exigences de la conception iconographique (on a entre autres doublé le socle et rétrécit le champ central), mais on n’a pas réussi à créer un baroque uni lequel caractérise l’oeuvre du Bernin.

Le programme iconographique a pris la première place dans l’autel de Cracovie qui, Cathedra Petri a part, est peut-être le seul monument grandiose de l’union de l’Église d’Orient avec l’Église d’Occident.

 

 

 

Rys. 1. Kościół ŚŚ. Piotra i Pawła w Krakowie, rzut poziomy z układem wątków pierwszej fazy programu ikonograficznego (szkic wg pomiaru Katedry Historii Architektury Polskiej Politechniki Krakowskiej; rys. J. Gadomski)

Rys. 2. Kościół ŚŚ. Piotra i Pawła w Krakowie, fasada z układem wątków pierwszej fazy programu ikonograficznego (szkic wg pomiaru F. Pokutyńskiego; rys. J. Gadomski)

Rys. 3. Kościół ŚŚ. Piotra i Pawła w Krakowie, dekoracja stiukowa sklepienia apsydy z układem wątków pierwszej fazy programu ikonograficznego (szkic wg fotografii W. Wolnego; rys. J. Gadomski)

1 Ołtarz główny w kościele ŚŚ. Piotra i Pawła nie posiada monograficznego opracowania. Stosunkowo wcześnie wzbudził zainteresowanie główny obraz ołtarza, który stał się tematem artykułu pióra W. K. Stattlera, Stanowisko artystyczne Czechowicza według obrazu wielkiego ołtarza św. Piotra w Krakowie (Rocznik Towarzystwa Naukowego z Uniwersytetem Jagiellońskim złączonego IV (XIX), Kraków 1849, s. 274—287). Opis zabytku wraz z tłumaczeniem łacińskich napisów w bocznych partiach retabulum opublikował jedynie S. Załęski, 00. jezuici przy kościele S\v. Piotra i Pawła w Krakowie, Nowy Sącz 1896, s. 57—59 oraz przypis na s. 69. — Tenże, Jezuici w Polsce IV, Kraków 1905. Obrazy Czechowicza umieszczone w ołtarzu omówiła J. Orańska, Szymon Czechowicz 1689—1775, Poznań 1948, s. 68—69. Architekturą i rzeźbami retabulum zajął się krótko O. Zagórowski, Architekt Kacper Bażanka, około 1680—1726 r. (Biuletyn HS XVIII, 1956, s. 116, 118, 119). – Tenże, Rzeźbiarz Antoni Frączkiewicz (Biuletyn HS XX, 1959, s. 121). Ponadto ołtarz główny w kościele ŚŚ. Piotra i Pawła był wielokrotnie wymieniany w przewodnikach po Krakowie i opisach jego zabytków. Program ikonograficzny ołtarza omawia jedynie Załęski oraz opierająca się na jego pracy Orańska.

2 W tymże roku „accessit […] imago ad maius altare“ (Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 56, przypis 1). W r. 1634 stała na ołtarzu głównym w kościele ŚŚ. Piotra i Pawła srebrna statua św. Piotra z księgą w ręce (tamże, s. 145, bez podania źródła); w niniejszej pracy będziemy niejednokrotnie odwoływać się do Załęskiego zdając sobie sprawę z faktu, że pożyteczne publikacje tego autora nie są wolne od błędów, które trudno korygować ze względu na braki w przypisach lub niedostępne źródła.

3 Tamże, s. 265.

4 Liber accessorum ad ornatum templi ss. Petri et Pauli Apostolorum Crac. S. J. ab augusto A. D. 1686-ti, Archiwum Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, rkps 719, s. 46, 48 i 52, cf. Zagórowski, Architekt Kacper Bażanka …, s. 118. Podana przez Załęskiego (00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 57 i przypis 1 na s. 68) data ukończenia ołtarza w r. 1735 znajduje potwierdzenie w notatce archiwalnej udzielonej mi przez ks. Bronisława Natońskiego (Archivum Roinanum S. J., Pol. 159, f. 168).

5 Liber accessorum …, s. 46, cf. Zagórowski, Architekt Kacper Bażanka …, s. 118.

6 Fatalis lunae pollor ad urnam Illustrissimi et Exellentissimi Domini D. Iacobi Morsztyn Sandomiriensis Palatini profusis exundantium doloris tempestate lacrymis polonum involens orbem. Illustrissimis Fratribus Illustrissimo Domino D. Andreae Morsztyn Castellano Sandecensi, Illustrissimo Domino D. Stephano Morsztyn Capitaneo Duninoviensi. Nec non maestissimo post munificii patrui funera, Nepoti, Illustrissimo Domino Stephano Morsztyn Capitaneo Kovaliense, Copiarum S.C.M.Y. Colloneo, perenni dolore adumbratus a Collegio Crac. Soc. Iesu ad SS. Petrum et Paulum, Cracoviae MDCCXXIX, p. K2’, L. – Jakuba Morsztyna jako fundatora ołtarza wymieniają bez podania źródła również A. Grabowski, Kraków i jego okolice, 4. wyd. Kraków 1844, s. 202, z błędną datą śmierci oraz Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 57, który sprostował błąd Grabowskiego, ale pisząc ponownie o ołtarzu wymienił jako fundatora Andrzeja Morsztyna (tamże, s. 241). 0 związkach Jakuba Morsztyna z jezuitami krakowskimi świadczą dwa panegiryki dedykowane po jego śmierci przez kolegium jezuitów przy kościele ŚŚ. Piotra i Pawła żonie oraz braciom Andrzejowi i Stefanowi (Księżyc Jaśnie Wielmożnego Leliwy w Jaśnie Wielmożnym Jego Mci Panu Jakubie Morsztynie Wojewodzie Sandomierskim na wieczną łez niepogodę śmiertelnie blednący, a przy smutnym aspekcie i perłowych lamentach gwiazd rodowitych Jaśnie Wielmożnej Imci Pani Heleny z Kalinowskich Morsztynowej Wojewodziny Sandomierskiej nieśmiertelnym żalem adumbrowany, od Collegium Krakowskiego Soc. IIsu u ŚŚ. Piotra i Pawła w Krakowie 1729. – Fatalis lunae…). Uprzednio spod pióra nieznanego jezuity wyszło kazanie wygłoszone na pogrzebie Władysława, ojca Jakuba Morsztyna, w r. 1689 w Wieliczce (por. K. Estreicber, Bibliografia polska XXII, Kraków 1908, s. 573—574). Jezuitą był brat wojewody sandomierskiego Aleksander, zmarły w Kaliszu w r. 1680 (K. Niesiecki, Herbarz polski, wyd. J. Bobrowski, VI, Lipsk 1841, s. 457).

7 Zagórowski, Architekt Kacper Bażanka…, s. 116, 118, 119.

8 Zagórowski, Rzeźbiarz Antoni Frączkiewicz.

9 Stattler, o. c. – Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 57-58 (bez podania źródła).

10 W archiwum parafii WW. Świętych zachowały się z w. XIX, inwentarze kościoła ŚŚ. Piotra i Pawła, nie wnoszą one jednak żadnych wiadomości do dziejów ołtarza.

11 Grabowski, o. c., 3. wyd. Kraków 1836, s. 137. – Stattłer, o. c., s. 274. – Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 57. Por. też J. Mycielski, Sto łat dziejów malarstwa w Polsce 1760-1860, Kraków 1897, s. 148. – F. Kopera, Dzieje malarstwa w Polsce III, Kraków 1929, s. 11. – Józef Brodowski (1775-1853), od r. 1817 profesor Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie, malował obrazy historyczne, religijne, krajobrazy i sceny rodzajowe, pozostawił też sporo rysunków zabytków Krakowa (T. Dobrowolski, Nowoczesne malarstwo polskie I, Wrocław-Kraków 1957, s. 186-187).

12 Według Załęskiego, 00. jezuici przy kościele Sw. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 289—290, obraz ten pochodzić ma ze zburzonej kolegiaty WW. Świętych w Krakowie. Wiadomość ta budzi poważne wątpliwości w konfrontacji z opracowaną ostatnio monografią kolegiaty, albowiem historia obrazu przytoczona przez Załęskiego dotyczy malowidła przeniesionego do kościoła parafialnego w Liszkach, por. J. Kłepacka, Kościół WW. Świętych w Krakowie (Kronika miasta Krakowa 1959-1960, Kraków 1962, s. 47). Obraz Matki Boskiej umieszczony w wielkim ołtarzu w kościele ŚŚ- Piotra i Pawła zasłonił prostokątny otwór ponad mensą, dostępny od strony lokalności za apsydą prezbiterium, a służący zapewne do wystawiania monstrancji, jak to jest dziś jeszcze w kościele Karmelitów na Piasku w Krakowie.

13 Wskazują na to drobne zmiany w dekoracji i napisach, widoczne przy porównaniu fotografii I. Kriegera oraz J. Bułhaka (oba zdjęcia w zbiorach Instytutu Historii Sztuki UniwersytetuJagiellońskiego). Zdjęcie Kriegera wykonane zostało po roku 1884 – widoczne jest na nim nowe wejście do grobu Skargi, fotografia Bułhaka po I wojnie światowej.

14 Niewielkie rozmiary usuniętego tabernakulum oraz rokokowe ornamenty na trybowanej płytce zdobiącej drzwiczki wskazują, że nie powstało ono równocześnie z głównym ołtarzem i zostało tu później przeniesione.

15 Matthaeus 16, 13-20.

16 Podany opis dotyczy nie istniejącego już obecnie obrazu Czechowicza. „Szkic“ do zaginionego obrazu oraz relacja Stattlera wskazują, że obecne malowidło pędzla Józefa Brodowskiego nawiązuje w kompozycji do dzieła Czecliowicza (por. Orańska, o. c., tabl. XIV. — Stattler, o. c.).

17 Stattler, o. c., s. 278.

18 W opisie przyjęto orientację heraldyczną.

19 Litery wyrazu NOS dla podkreślenia jego znaczenia są znacznie grubsze od pozostałych.

20 Wszystkie trzy napisy po połączeniu dają werset zaczerpnięty z brewiarza, z antyfony na dzień 30 czerwca (Commemoratio S. Pauli Apostoli): „Petrus apostoius et Paulus doctor gentium, ipsi nos docuerunt legem tuam Domine. Constitues eos principes super omnem terram. Memores erunt nomini tui Domine“.
W ustalaniu źródeł cytatów pomocy udzieliłi ks. dr Audrzej Bóbr i o. Wincenty Król, którym składam podziękowanie.

21 Actus Apostolorum 23, 11: „Constans esto: sicut enim testificatus es de me in Jerusalem, sic te oportet et Romae testificari“. Są to słowa wypowiedziane przez Chrystusa, gdy ukazał się w nocy Pawłowi uwięzionemu w twierdzy Antonii pod Jerozolimą.

22 Rzeźbę w zwieńczeniu ołtarza, wbrew słusznemu rozpoznaniu Załęskiego, określił Zagórowski jako przedstawiającą św. Ignacego Loyolę (por. Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 60. — Zagórowski, Architekt Kacper Bażanka…, s. 119).

23 Św. Jan Chryzostom (Złotousty), ur. ok. 359 – zm. 407, ojciec i doktor Kościoła, patriarcha konstantynopolitański, wybitny kaznodzieja, jeden z najpłodniejszych pisarzy Kościoła greckiego (m.in. autor mowy na uroczystość śś. Piotra i Pawła), zwalczał arian, nowacjan i anomejczyków, usunął rozdział pomiędzy chrześcijanami wschodnimi wywołany przez biskupa Antiochii Flawiana i Teofila z Aleksandrii (por. Lexikon fiir Theologie und Kirche II, Freiburg im Bresgau 1931, szp. 951-954).

24 Źródła cytatu nie udało się ustalić.

25 Symbolikę bocznych części ołtarza trafnie odczytał Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawla w Krakowie, s. 59.

26 Symbolikę bocznych części ołtarza trafnie odczytał Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawla w Krakowie, s.59.

27 Actus Apostolorum 15, 7: „Viri fratres, vos scitis, ąuoniam ab antiąuis diebus Deus in nobis elegit, per os meum auiłire gentes verbum Evangelii et credere“. Jest to fragment z mowy św. Piotra na tzw. soborze jerozolimskim, gdzie rozstrzygnięty został spór o to, czy nawróconych pogan obowiązują przepisy prawa Mojżeszowego. Treść cytatu i nimb okalający głowę papieża pozwala na wysunięcie przypuszczenia, że omawiany obraz pomyślany był jako symboliczne przedstawienie św. Piotra.

28 Epistula 43, Ad plebem, 5. – Caecilius Cyprianus Thascius, ur. 200-210 — zm. 258, ojciec Kościoła, biskup Kartaginy, zwalczał w pismach kartagińską schizmę diakona Fełicissimusa i nowacjanizm. W liście Ad plebem, pisanym w r. 251 po wybuchu schizmy kartagińskiej (r. 250), występuje Cyprian przeciwko Felicissimusowi, który wraz z pięcioma kapłanami zarzucał mu zbyt surowe traktowanie upadłych, tj. odstępców od Kościoła. List ten pozostaje w związku z traktatem De cutholicae ecclesiae unitate, w którym św. Cyprian silnie podkreśla prymat rzymskiej stolicy św. Piotra; por. Św. Cyprian, Pisma I, Traktaty, opr. J. Czuj (Pisma ojców Kościoła pod red. J. Sajdaka XIX, Poznań 1957, s. 161).

29 Układ insygniów trzymanych przez anioły nie jest pierwotny. Na fotografii Kriegera (por. przypis 13) prawy anioł trzyma trudny do rozpoznania przedmiot w kształcie laski (być może uszkodzony pastorał), lewy zaś laskę zakończoną potrójnym krzyżem, przeniesioną obecnie na lewą część ołtarza.

30 Matthaeus 28, 20: „…et ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usquc ad consummationem saeculi”. Jest to ostatnie zdanie z wypowiedzianych przez Chrystusa do apostołów w objawieniu na górze, które zamyka ewangelię św. Mateusza, zawierające obietnicę opieki i pomocy. W poprzednim zdaniu Chrystus polecił apostołom rozszerzenie swej nauki.

31 Serce z płomieniem, atrybut Św. Augustyna, widoczne jest jeszcze na fotografiach Kriegera i Bułhaka.

32 źródła cytatu nie udało się ustalić.

33 Dopisek pod cytatem wskazywałby na jego pochodzenie z listu św. Hieronima do Demetriady. W liście tym znajduje się zdanie identycznej prawie treści, lecz w innym układzie: „… illud te pio caritatis affectu praemonendam puto, ut sancti Innocentii, qui apostolicae cathedrae, et supradicti viri successor et filius est, teneas fidem, nec peregrinam, quamvis tibi prudens callidaąue videaris, doctrinam recepias“ (Epistula ad Demetriadem 16). Euzebiusz Hieronim Stridonensis, ur. ok. 342 – zm. 420, doktor Kościoła, uczony i asceta (por. Lexikon fiir Theologie und Kirche V, 1933, szp. 13-15), ostrzega w tej części listu Demetriadę przed herezją.

34 Załęski, 00. Jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, przypis na s. 59, a za nim Orańska, o.c., s. 69 wyjaśniają, że jest to wręczenie pastorału biskupowi obrządku wschodniego przez patriarchę carogrodzkiego. Interpretacja taka jest niemożliwa do przyjęcia, obraz stanowiłby w takim wypadku aprobatę schizmy. Scena ma przedstawiać niewątpliwie wręczenie pastorału władyce przez metropolitę unickiego.

35 Końcowa część cytatu, zawierająca zazwyczaj nazwisko autora, jest nieczytelna.

36 Actus Apostolorum 11, 26: „Et annum totum conversati sunt ibi in Ecclesia: et docuerunt turbam multarn, ita ut cognomirarentur primum Antiochiae discipuli christiani“. Fragment, którego wyjątki złożyły się na cytat umieszczony na banderoli, dotyczy działalności misyjnej Pawła i Barnaby w Antiochii w r. 44. 0 pochodzeniu nazwy λ ριστιανονσ por. Dzieje Apostolskie, opr. E. Dąbrowski (Pismo Święte Nowego Testamentu V, Poznań 1961, nota IV na s. 325-326).

37 Źródła cytatu nie udało się ustalić. Św. Leon 1 Wielki, zm. 461, papież, ojciec Kościoła, propagował idee zwierzchności stolicy rzymskiej nad całym światem chrześcijańskim (por, Lexikon fiir Theologie und Kirche VI, szp. 491-492).

38 Św. Cyryl zw. Aleksandryjskim, zm. 444, jeden z najwybitniejszych greckich ojców Kościoła, biskup aleksandryjski, położył duże zasługi w walce z herezją Nestoriusza (por. tamże III, 1931, szp. 106-109).

39 Św. Cyryl zw. Jerozolimskim, ur. ok. 315 – zm. 386, biskup jerozolimski trzykrotnie złożony z urzędu, zwalczał arianizm (por. tamże, szp. 110-111).

40 Cytatem tym w przekładzie posłużył się ks. Piotr Skarga podając jako źródło, za pośrednictwem Gennadiusa Thesaurus, rozprawę św. Cyryla Aleksandryjskiego poświęconą Trójcy św. (por. P. Skarga, Obrona synodu brzeskiego, wyd. Kraków 1885, rozdz. IV, s. 261). W wymienionym dziele św. Cyryla cytatu tego nie udało się odnaleźć (por. Patrologiae cursus completus, series graeca, ed. J-P. Migne, LXXV, Parisii 1859, s. 9-656), a rozprawę Gennadiusa Scholariusa, patriarchy carogrodzkiego, De Primatu Papae, na której oparł się Skarga, wymienia wprawdzie Estreicher, jednakże bez podania biblioteki, w której się zachowała (por. Estreicher, o. c. XVII, s. 96).

41 Źródła cytatu nie udało się ustalić.

42 Podyktowanie programu przez fundatora sugerowała Orauska, o. c., s. 68.

43 Niesiecki, o. c., s. 467.

44 Fatalis lunae…, s. K2, K2’.- [W. Radoszewski], Potomnym wiekom podana wiadomość o fundacji kościoła klimontowskiego, rkps (cf. A. Bochnak, Kolegiata Świętego Józefa w Klimontowie, Kraków 1925, odbitka z Przeglądu Powszechnego, s. 44-48).

45 Fatalis lunae…,s. K2, K2’. -Kaplica przy kościele parafialnym w Wieliczce była fundacją Barbary z Moskorzewa, żony Władysława Morsztyna, a matki Jakuba Władysława; por. J. Pagaczewski, Baltazar Fontana w Krakowie (Rocz. Krak. XI, 1909, s. 10-11), gdzie powołano się na umowę z r. 1693 pomiędzy Barbarą Morsztynową a Baltazarem Fontaną i Pakoszem Trebellierem, pochodzącą z archiwum Wodzickich w Kościelnikach. Kaplica ta, ozdobiona stiukami przez Baltazara Fontanę przed r. 1695, została przekształcona po zniszczeniu w czasie trzęsienia ziemi w roku 1787 (tamże, s. 12-13).

46 Być może w tej ostatniej fundacji zaważył fakt, że Jakub Morsztyn nie pozostawił po sobie męskich potomków (Niesiecki, l. c.). S. Uruski (Rodzina. Herbarz szlachty polskiej XX, Warszawa 1914, s. 275), podaje wprawdzie wiadomość o dwóch synach Jakuba, Andrzeju i Stefanie, dane te odnoszą się jednak niewątpliwie do braci wojewody. Jakub Morsztyn, żonaty z Heleną z Kalinowskich posiadał jedynie córkę Krystynę zmarłą młodo przed r. 1729 (por. Księżyc Jaśnie Wielmożnego Leliwy…, s. G2). Zachował się panegiryk na ślub Jakuba Morsztyna z Kalinowską, pióra Mateusza Jana Kantego Bogusławskiego, doktora Uniwersytetu Krakowskiego, wydany w styczniu r. 1694 (por. Estreicher, o. c. XIII, s. 218).

47 L. v. Pastor, Geschichte der Papste seit dem Ausgang des Mittelalters IX, Freiburg im Breisgau 1923, s. 179-180.

48 K. Chodynicki, Kościół prawosławny a Rzeczypospolita Polska 1370-1632, Warszawa 1934, s. 207. Dzieje unii Kościoła wschodniego z zachodnim w Polsce posiadają bardzo obfitą literaturę; zajmowali się tym zagadnieniem historycy polscy, ukraińscy i rosyjscy. W Polsce badania te przebiegały, jak się wydaje, w dwóch fazach: w ostatniej ćwierci w. XIX, ogniskując się wokół zagadnienia unii brzeskiej i jej losów w wieku XVII i XVIII oraz w dwudziestoleciu międzywojennym, kiedy zainteresowano się problemem stosunku Rzeczypospolitej do Kościoła. Niestety zarówno w wieku XIX, jak i w bieżącym stuleciu w niewielkim stopniu zajęto się najbardziej nas interesującą kwestią Kościoła wschodniego w drugim i trzecim dziesięcioleciu wieku XVIII. Dużą ilość pozycji bibliograficznych dotyczących Kościoła wschodniego w Polsce zestawił K. Chodynicki, o. c., rozdz. III i IV oraz spis literatury na s. 604-618;uzupełniają ją recenzje W. Zaïkyna (Kwart. Hist. XLVIII, 1934, s. 924) i K. Lewickiego (tamże, s. 940); por. też odpowiedź K. Chodynickiego ZaÏkynowi (Kwart. Hist. XLIX, 1935, s. 498-506) oraz artykuł K. Lewickiego, Przegląd najnowszej literatury do dziejów prawosławia i unii w Polsce (Ziemia Czerwieńska, 1937, z. 2) o późniejszych publikacjach dotyczących unii.
Stosunek jezuitów do Kościoła wschodniego i ich udział w zjednoczeniu Kościołów nie posiada specjalnego opracowania, ale wzmiankowany jest w pracach o unii; szerzej zajął się nim tylko Załęski, Jezuici w Polsce I-IV, 1900-1905. Śledząc zainteresowanie jezuitów sprawą unii i jej losy korzystaliśmy z prac: E. Likowski, Historia unii Kościoła ruskiego z Kościołem rzymskim, Poznań 1875. – Tenże, Dzieje Kościoła unickiego na Litwie i na Rusi w XVIII i XIX wieku, Poznań 1880. – Tenże, Rokowania poprzedzające unię brzeską, Kraków 1886. – Tenże, Unia brzeska (r. 1596), Poznań 1896. – J. Bartoszewicz, Szkic dziejów Kościoła ruskiego w Polsce, Kraków 1880. – S. Załęski, Słowo o książce Juliana Bartoszewicza, Szkic dziejów; Kościoła ruskiego, Lwów 1881. – K. Lewicki, Geneza unii brzeskiej, Lwów 1929. – W. Tomkiewicz, Cerkiew dyzunicka w dawnej Rzeczypospolitej Polskiej (Przegląd Powszechny CC, 1933, s. 149-176 i CCI, 1934, s. 196-200) i recenzje pracy Tomkiewicza opracowane przez K. Lewickiego (Kwart. Hist. XLVIII, 1934, s. 662-663) i W. Zaikyna (Kwart. Hist. XLIX, 1935, s. 421-426). – Chodynicki, o. c. Przygotowany do druku przez Chodynickiego drugi tom pracy i materiały do trzeciego spłonęły w r. 1944; por. nekrolog opublikowany przez S. Bodniaka (Kwart. Hist. LIII, 1939-45, s. 488-489). – A. Deruga, Piotr Wielki a unici i unia kościelna 1700-1711, Wilno 1936.

49 Likowski, Rokowania…, s. 5. – Załęski, Jezuici w Polsce I, s. 549..- J. Tretiak, Piotr Skarga w dziejach i literaturze unii brzeskiej, Kraków 1912; por. też Chodynicki, o. c., s. 342.

50 J. Sygański, Listy ks. Piotra Skargi T. J. z łat 1566-1610 podług autografów…, Kraków 1912, s. 85 i 86; por. też Chodynicki, o. c., s. 208-209.

51 0 jedności Kościoła Bożego pod jednym pasterzem i o greckim od tej jedności odstąpieniu, z przestrogą i upominaniem do narodów ruskich przy Grekach stojących, rzecz krótka na trzy części rozdzielona, teraz przez ks. Piotra Skargę Zebrania Pana Jezusowego wydana, w Wilnie 1577.

52 Por. Estreicher, o. c. XXVIII, s. 141—142 i s. 145.

53 0 jedności Kościoła Bożego…

54 Tamże. Kwestia prymatu papieża była sprawą bardzo aktualną w okresie kontrreformacji. Sformułowana w katechizmie rzymskim wydanym przez papieża Piusa V, broniona była w dziele św. Roberta Bellarmina, Disputationum de controversiis Chrislianaefidei… W Polsce przed Skargą zasłużył się w tej dziedzinie kardynał Stanisław Hozjusz, a współcześnie z nim ks. Stanisław Sokołowski, por. J. Smoczyński, Eklezjologia Stanisława Hozjusza, Pelplin 1937, s. 29. – F. Bracha C. M., Nauka Stanisława Sokołowskiego o znamionach prawdziwego Kościoła (Nasza Przeszłość II, 1947, s. 103-134). – W. Urban, Konwersja Melecjusza Smotrzyskiego, polemisty i dyzunickiego arcybiskupa połockiego w latach 1620 -1627. Przyczynek do dziejów polemiki religijnej (Nasza Przeszłość V, 1957, s. 133-216).

55 Likowski, Rokowania…, s. 10-11. -Załęski, Jezuici w Polsce I, s. 550-551. – Chodynicki, o. c., s. 225-226, 232-235.

56 Likowski, Rokowania…, s. 9-10. – Załęski, Jezuici w Polsce 1, s. 552-553. – Chodynicki, o. c., s. 229-230. Monografię Herbesta ogłosił K. Mazurkiewicz, Benedykt Herbest, pedagog, organizator szkoły polskiej XVI wieku, kaznodzieja, misjonarz doby reformacji, Poznań 1925.

57 J. Wielewicki, Dziennik spraw domu zakonnego oo. jezuitów u św. Barbary w Krakowie I (Scriptores Rerum Polonicarum VII, Kraków 1881, s. 203).

58 Tamże.

59 Sygański, o. c., s. 159-161.

60 Załęski, Jezuici w Polsce I, s. 555.

61 Tamże, s. 557.

62 Synod brzeski, w Krakowie 1597. W tymże roku ukazała się druga edycja pracy Skargi (por. Estreicher, o.c. XXVIII, s. 154).

63 Dalsze przedruki ukazały się w Kazaniach przygodnych Skargi (por. tamże, s. 155).

64 Likowski, Unia brzeska, s. 187.

65 A. Bruckner, Spory o unie w dawnej literaturze (Kwart. Hist. V, 1896, s. 582). – Urban, o. c., s. 135-137.

66 Na Treny i Lament Teofila Orthologa, do Rusi greckiego nabożeństwa przestroga X. Piotra Skargi Societatis Iesu, w Krakowie 1610.

67 Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 9-12.

68 Tamże, s. 36-40, 151-152.

69 Żywotów świętych wtóra część Starego i Nowego Zakonu… Przez X. Piotra Skargę Societatis Iesu …, w Poznaniu 1702, s. 56-58, 139-140, 943-954.

70 Chodynicki, o. c., rozdz. IV i nn.

71 Tamże, s. 492-493.

72 Załęski, Jezuici w Polsce II, s. 67-70.

73 Wzywanie do jedności katolickiej narodu ruskiego religii greckiej z Kościołem rzymskim, uczynione na kazaniu w kościele metropolitańskim Iwowskim w dzień śś. Szymona i Judy apostołów. Przy obecności Ich Mciów Naiwielebniejszych, Jego Mci X. Ojca Józefa Welamina Rutskiego, Archiepiskopa, Metropolity Kijowskiego, Halickiego, i wszystkiej Rusi, i inszych episkopów ruskich z duchowieństwem swoim, którzy się byli na ten dzień do Lwowa zjechali. Przez Mateusza Bembusa, kapłana Societ. Iesu, w Krakowie 1629.

74 Załęski, Jezuici w Polsce II, s. 86-101.

75 Tamże, s. 396-399.

76 Niewiara schizmatyków polskich. Przez X. Thomasza Elżanowskiego Soc. Iesu na jawią wydana, we Lwowie 1631 (por. Załęski, Jezuici w Polsce II, s. 683).

77 Tribunal SS. Patrum Orientalium et Occidentalium ab Orientibus summae laudaturum…,

[1658] (por. Załęski, Jezuici w Polsce III, s. 121).

78 Stara wiara albo jasne pokazanie, iż ci co w dyzuniej trwają, starej wiary nie mają…, Vilnae 1668 (por. Załęski, Jezuici w Polsce III, s. 121).

79 Por. Załęski, Jezuici w Polsce III, s. 303.

80 Zagadnieniem tym zajmował się m. in. Mikołaj Cichowski, Tribunal SS. Patrum Orientalium et Occidentalium…

81 Załęski, Jezuici w Polsce II, s. 122.

82 Tomkiewicz, o. c., s. 211.

83 Załęski, OO. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 227. Metropolita Leon Załęski został uczczony oracją i „consessu academico”.

84 Załęski, Jezuici w Polsce III, s. 537-541. – Likowski, Dzieje Kościoła unickiego, s. 38-59.

85 Synodus Provincialis Ruthenorum habita in ciritate Zamosciae anno MDCCXX, Sanctissimo Domino Nostro Benedicto PP. XIII dicata, Rcmae MDCCXXIV.

86 Tomkiewicz, o. c., s. 213.

87 J. Poplatek, Początki i rozrost kultu błogosławionego Andrzeja Boboli w pierwszych dziesiątkach lat XVIII w. (Przegląd Powszechny CCII, 1934, s. 427).

88 Otwarta pozostaje kwestia autora koncepcji ikonograficznej. Zdaje się nie ulegać wątpliwości, że był nim jezuita przejęty duchem dzieł Skargi, zorientowany w sprawach unii. Z całą ostrożnością, ze względu na brak odpowiednich dowodów wymienić tu można o. Jana Gzowskiego, który jako praefectus ecclesiae restaurował wnętrze kościoła po pożarze w r. 1719, por. Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 266 i przypis 1 na s. 150.

89 Niniejszy rozdział zawiera skrót wstępnych rozważań nad programem ikonograficznym kościoła ŚŚ. Piotra i Pawła; program ten stanowi nadal przedmiot naszych badań.

90 Jako przykłady zaginionych ogniw programu wymienić można symboliczne malowidła w kaplicach Matki Boskiej i Świętych Relikwii (por. Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 64 i 290).

91 Napis na kamieniu węgielnym podaje Wielewicki, o. c. I, s. 336-337, za nim w przekładzie Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 26 i F. Klein, Kościół ŚŚ. Piotra i Pawła w Krakowie (Rocz. Krak. XII 1909, s. 52-53) oraz P. H. Pruszcz, Klejnoty stołecznego miasta Krakowa albo Kościoły i co w nich jest widzenia godnego i znacznego…, 2. wyd. Kraków 1745, s. 113. Pomiędzy wersjami Wielewickiego i Pruszcza zachodzą drobne różnice, ponadto wersja podana w Klejnotach jest krótsza.

92 Medal wybity z okazji poświęcenia kamienia węgielnego znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie. Fotografie medalu opublikowali m.in.: Załęski, 00. Jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła iv Krakowie, s. 253 i Klein, o. c., fig. 23 na s. 37; napis na medalu m. in.: Wielewicki, o. c. I, s. 337 (w wersji nieco odmiennej od dającej się odczytać z zabytku), za nim Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 27, (w przekładzie, z błędami i opuszczeniami), A. Bochnak, Kościół ŚŚ. Piotra i Pawła w Krakowie i jego rzymski pierwowzór oraz architekt królewski Jan Trerano (Prace KHS IX, 1948, s. 94), który opublikował napis odczytany bezpośrednio z medalu. Panegiryczną  część napisu na rewersie medalu podaje także Pruszcz, o. c., s. 114.

93 Napisy na fasadzie nie były dotychczas publikowane. Brzmią one: nad prawą (orientacja heraldyczna) skrajną niszą: IGNEM VENI | MITTERE IN TER|RAM ET QUID | VOLO NISI UT | ASCENDATUR | Luc[as] XII [49] (jest to część odpowiedzi Chrystusa na pytanie Piotra, czy do niego odnoszą się podane przez Zbawiciela przypowieści); nad lewą skrajną niszą: VAS ELECTIONIS | EST MIHI ISTE | UT PORTET NO|MEN MEUM CO|RAM GENTIBUS | Act[us] IX 15 (jest to część odpowiedzi Chrystusa Ananiaszowi dotycząca św. Pawła). Odpisów inskrypcji użyczył mi mgr Adam Małkiewicz.

94 Dokument umieszczony w roku 1619 w gałce na kopule cytuje Wiełewicki, o. c. III, s. 303-304; za nim w przekładzie Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, przypis na s. 33-35, oraz Pruszcz, o. c., s. 14; inny dokument wydobyty w czasie restauracji w r. 1899 opublikował Klein, o. c., s. 52; o odnalezieniu dokumentów por. tamże przypis na s. 31.

95 Opis dekoracji stiukowej w apsydzie zawierają prace Załęskiego, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 60, A. Bochnaka, Giovanni Battista Falconi, Kraków 1925, s. 6 oraz inwentaryzacja kościoła ŚŚ. Piotra i Pawła przeprowadzona przez Izabelę Rejduch – Samkową (maszynopis w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego i Instytucie Sztuki PAN w Warszawie).

96 Podaje je Pruszcz, o. c., s. 115-116 oraz (wraz z danymi historycznymi, przeważnie bez cytowania źródeł) Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 62, 64 i przypis 5 na s. 68-73. Stiuki w kaplicach omówił Bochnak, Giovanni Battista Falconi, s. 6-7, pełny opis dekoracji kaplic wraz z wyposażeniem Rejduch – Samkowa, o. c.

97 Pendentywy obu skrajnych nisz fasady posiadają identyczną dekorację – wykuto tu łódki i kadzielnice.

98 Żywoty świętych Starego i Nowego Zakonu… przez X. Piotra Skargę Societatis Iesu… w Krakowie 1610, s. 87.

99 Kazania na niedziele i święta całego roku… X. Piotra Skargi Societatis Iesu…, w Krakowie 1595, s. 541-543, 560-562 (por. S. Windakiewicz, Piotr Skarga, Kraków 1925, s. 101).

100 Por. tekst dokumentu złożonego w gałce kopuły w r. 1619, dany przez Wielewickiego i Pruszcza.

101 0 symbolice kadzidła i kadzenia por. W. Menzel, Christliche Symbolik II, Regensburg 1855, s. 542.-Lexikon fiir Theologie und Kirche X, 1938, szp. 783-784.

102 Godło jezuitów w apsydzie zostało skute i zasłonięte zwieńczeniem głównego ołtarza; treść całego przedstawienia, dotychczas nie znaną, ustalono w czasie badań nad ołtarzem.

103 Godło jezuitów widoczne jest także na sklepieniu kaplicy św. Franciszka Borgiasza.

104 Św. Ignacy Loyola beatyfikowany w r. 1609, kanonizowany w r. 1622 (por. Lexikon fiir Theologie und Kirche V, 1933, szp. 361).

105 Św. Franciszek Ksawery (ur. 1506 – zm. 1552), apostoł Indii i Japonii, beatyfikowany w r. 1619, kanonizowany w r. 1622 (por. Lexikon fiir Theologie und Kirche IV, 1932, szp. 121—122).

106 Św. Franciszek Borgiasz (ur. 1510 – zm. 1572), trzeci generał zakonu, beatyfikowany w r. 1624, kanonizowany w r. 1671 (por. Lexikon fiir Theologie und Kirche IV, 1932, szp. 109-111).

107 K. Radoński, Święci i błogosławieni Kościoła katolickiego, Poznań [1947], s. 133.

108 Św. Stanisław Kostka (ur. 1550 – zm. 1568), beatyfikowany w r. 1605, kanonizowany został dopiero w roku 1726, ale pierwszy jego żywot ukazał się już w roku śmierci, w Krakowie zaś w roku 1570 (M. Nowodworski, Encyklopedia kościelna XXVI, Warszawa 1903, s. 367-373. – Podręczna encyklopedia kościelna, XXXVII—XXXVIII, Warszawa 1913, s. 74-75).

109 W ten sposób kaplica św. Stanisława Kostki znalazła się w tej samej osi kościoła co kaplica św. Franciszka Borgiasza, który przyjął w Rzymie św. Stanisława do Towarzystwa Jezusowego (por. Podręczna encyklopedia kościelna XXXVII—XXXVIII, s. 75).

110 O rozwoju kultu Niepokalanego Poczęcia w tym okresie świadczy breve wydane w r. 1616 przez papieża Pawła V, zakazujące występowania przeciwko nauce o Niepokalanym Poczęciu; w r. 1621 zakaz ten poszerzył papież Grzegorz XV na rozmowy i pisma prywatne; w tymże czasie, za sprawą jezuitów założony został przez cesarza Ferdynanda zakon Niepokalanego Poczęcia N.P. Marii (por. Załęski, 00. jezuici w Polsce II, s. 356 i nn). W Polsce król Władysław IV ustanowił 14 września 1637 roku order Niepokalanego Poczęcia N. P. Marii w zamiarze zawiązania „kawalerii“ pod tym tytułem, co nie doszło jednak do skutku (por. Załęski, Jezuici w Polsce II, s. 359 i 466. – H. Sadowski, Ordery i oznaki zaszczytne w Polsce, Warszawa 1904, cz. I, s. 45—58).

111 Podręczna encyklopedia kościelna XXXVII—XXXVIII, s. 74-75.

112 Oznakami tego kultu było wznoszenie kopii domu w Lorecie i kaplic pod wezwaniem Matki Boskiej Loretańskiej. W 2. ćwierci w. XVII zbudowane zostały domki loretańskie w kościele franciszkanów w Głogówku – por. T. Konietzny, Die Loretokapelle in der Klosterkapelle in Oberglogau (Oberschłesische Heimat XVI, 1920), w Gołęhiu i w Warszawie na Pradze – por J. Bartoszewicz, Kościoły warszawskie rzymsko-katolickie opisane pod względem historycznym, Warszawa 1855, s. 374. W Krakowie poza kościołem ŚŚ. Piotra i Pawła wskazać można siedemnastowieczne kaplice Matki Boskiej Loretańskiej w klasztorze klarysek przy kościele Św. Andrzeja oraz w kościołach Bożego Ciała i Św. Krzyża.

113 Por. Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 62 oraz przypis na s. 71. – Pruszcz; o. c., s. 116 wymienia tylko ołtarz św. Michała.

114 L. Reau, Iconographie de Vart chretien II, 1, Paris 1956, s. 47 oraz oparta na Reau interpretacja S. Mossakowskiego przedstawień św. Michała Archanioła w kaplicy Elektorskiej przy katedrze wrocławskiej, na kolegium jezuickim we Wrocławiu i w kościele św. Józefa w Krzeszowie. por. S. Mossakowski, Kaplica Elektorska przy katedrze we Wrocławiu (Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace z Historii Sztuki, z. 1, s. 209 i przypis 83). Z drugiej strony zaważyć mógł tu także fakt, że św. Michał Archanioł był patronem Rusi; kaplica przylega do nawy od południa, mieści się więc w części kościoła poświęconej ŚŚ. Pawłowi i Franciszkowi Ksaweremu, którzy rozwijali działalność na Wschodzie.

115 Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 74—84.

116 Żywotów Świętych wtóra część Starego i Nowego Zakonu… przez X. Piotra Skargę Societatis Iesu…, w Krakowie 1603, s. 1116-1127.

117 Tamże, s. 1127-1142.

118 Żywoty Świętych Starego i Nowego Zakonu…, s. 1150-1158.

119 Tamże, s. 1166-1183.

120 Rozwiązanie ikonografii figur w górnej kondygnacji fasady przyjęte zostało za Załęskim (00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 48).

121 Za przyjęciem takiej rekonstrukcji przemawia szereg argumentów:

1. a) Nisze górnej kondygnacji, jak wskazuje dekoracja w formie wgłębnych listew, nie były przeznaczone na figury.
2. b) Nisze te nie posiadają żadnych emblematów, podczas gdy na wewnętrznych niszach dolnej kondygnacji wykuto królewskie korony, a na znajdujących się poniżej portalach bocznych wazowskie „Snopki“. Motywy te nie występują w innych partiach fasady.
3. c) Figury ŚŚ. Zygmunta i Władysława są wyraźnie za małe w stosunku do nisz. Rozmiary ich odpowiadałyby niszom w dolnej strefie fasady, niższym o ok. 1/5. Na różnicę w wysokości nisz nie zwrócono dotychczas uwagi.
4. d) Dodatkowe postumenty, na których ustawiono figury, konieczne ze względu na większe rozmiary nisz i umieszczenie posągów na znacznej wysokości posiadają formę i dekorację późnobarokową, możliwą dopiero około roku 1700 lub w pierwszej ćwierci wieku XVIII. Figury przeniesiono prawdopodobnie w związku z wykonaniem nowych rzeźb do nisz dolnej kondygnacji fasady. Przy rekonstrukcji dekoracji figuralnej fasady kościoła ŚŚ. Piotra i Pawła warto jeszcze zwrócić uwagę na fakt, że niektóre z krakowskich kościołów barokowych nawiązujące do nowej budowli jezuitów, jak np. kościół Św. Tomasza oraz wizytek posiadają w niszach dolnej kondygnacji fasady figury ŚŚ. Piotra i Pawła.

122 Por. Rejduch – Samkowa, o. c.

123 Chodynicki, o. c., s. 230-231.

124 Wielewicki, o. c. 1, s. 208.

125 Tamże, s. 236. – O czci Skargi dla św. Jana Chrzciciela por. Na pogrzebie Wielebnego Ojca X. Piotra Skargi… kazanie X. Fabiana Bircoviusa…, w Krakowie 1612, s. 22.

126 Windakiewicz, o. c., s. 94.

127 W sprawie wezwania nowego kościoła jezuitów w Krakowie wypowiedzieli się: Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 23-24, którego uwagi powtórzył częściowo Klein, o. c., s33 oraz Windakiewicz, o. c., s. 15, ale brali oni pod uwagę tylko jednego z patronów kościoła, św. Piotra. Załęski słusznie tłumaczy wybór św. Piotra związkami z Rzymem, myli się jednak wyrażając mniemanie, że zaważyła tu także chęć nawiązania do wezwania drewnianego kościoła Św. Piotra. Kościół ten znajdował się na innym miejscu i stał jeszcze w czasie podjęcia budowy przez jezuitów (por. Kościołów krakowskich opisanie… z r. 1603, wyd. J. Łepkowskiego, Kraków 1860, s. 30). Zdaniem Windakiewicza, o. c., s. 15, „kościół otrzymał[…] wezwanie po części ze względu na imię nadwornego kaznodziei”, co jednak jest mało prawdopodobne.

128 por- M. Bobrzyński, Dzieje Polski w zarysie II, Warszawa 1927, s. 147—149. — Chodynicki, o. c., s. 415-416. – Zdaniem Bobrzyńskiego, o. c., s. 147 „Król Zygmunt III miał przed oczami propagandę religijną, katolicką, którą podsycali w nim jezuici“.

129 Por. Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 199.

130 Tamże, s. 265.

131 Liber accessorum…, s. 40 i 41 (cf. Zagórowski, Architekt Kacper Bażanka, s. 101).

132 J. Poplatek, Jezuiccy artyści w Polsce, rkps (cf. Zagórowski, Architekt Kacper Bażanka, przypis 83 na s. 101).

133 Tamże (cf. Zagórowski, Architekt Kacper Bażanka, przypis 81 na s. 101).

134 Liber accessorum…, s. 51 (cf. Zagórowski, Architekt Kacper Bażanka, s. 118). Chór muzyczny wzniesiony został z fundacji Andrzeja i Zofii Morsztynów (Pruszcz, o. c., s. 117-118. – Załęski, 00. Jezuici przy kościele ŚŚ. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 73).

135 Liber Psalmorum XVIII, 5.

136 Epistula ad Romanos, X, 18.

137 Terenem działalności krakowskich jezuitów było Podkarpacie, gdzie prowadzili ludowe misje submontanae, częściowo przejęte od ojców przy kościele Św. Barbary (por. Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 169-181).

138 Św. Alojzy Gonzaga (ur. 1568 – zm. 1591), ogłoszony został przez Benedykta XIII patronem młodzieży (Podręczna encyklopedia kościelna I-II, 1904, s. 147-148).

139 Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 163.-166.

140 Pruszcz, o. c., s. 118. Kompozycją ogrodzenia z figurami apostołów zajmowano się kilkakrotnie. Na korekty perspektywiczne zwrócił uwagę już Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 52 (być może za wskazówką Władysława Łuszczkiewicza), szerzej omówił je Zagórowski, Architekt Kacper Bażanka, s. 101, fig. 11, a ostatnio zagadnienie to podjęli dr Józef Lepiarczyk i mgr Adam Małkiewicz.

141 Klepacka, o. c., s. 46, 52, 56.

142 Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 290—291.

143 Por. W. Eliasz Radzikowski, Kraków dawny i dzisiejszy, Kraków [1902], s. 459—460.

144 Oddźwięku idei jedności Kościoła dopatrywać się można w konfesji Św. Jana Kantego w kościele Św. Anny w Krakowie, gdzie na kapitelach frontowych kolumn umieszczono posągi ŚŚ. Jana Ewangelisty oraz Jana Chrzciciela, a na tylnych kolumnach posągi świętych działających na Wschodzie: Jana Chryzostoma i Jana Damasceńskiego (por. Pagaczewski, o. c., s. 220).

145 Treści ideowe Cathedra Petri omawiają: H. Kauffmann, Berninis Tabernahel (Miinchner Jahrbuch der bildenden Kunst, III. Folge VI, 1955, s. 222-242); wyniki badań Kauffmanna opublikowane zostały w streszczeniu pod tym samym tytułem (Kunstchronik VIII, 1955, s. 94-97). – H. Sedlmayr, Ikonologie von Neu St. Peter in Rom (Kunstchronik VIII, 1955, s. 100-102), całość rozważań zawiera zbiór artykułów Epochen und Werke. -H. von Einem, Bemerkungen zur Cathedra Petri des Lorenzo Bernini (Nachrichten der Akademie der Wissenschaften in Göttingen I, Phil. Hist. Klasse, 1955, s. 93 i nn.). W związku z badaniami nad treściami ideowymi Cathedra Petri nasuwają się dwa ważne pytania:
1. czy nie należy się dopatrywać w ołtarzu Berniniego, obok dostrzeżonej przez dotychczasowych badaczy idei powszechności Kościoła, refleksu dążności do jedności Kościoła wschodniego z zachodnim;
2. czy mogło tu oddziałać zawarcie i obrona unii w Polsce?
Stolica Apostolska z całą pewnością była w tych sprawach dobrze zorientowana, skoro spory unijne od czasu narad w Brześciu wielokrotnie opierały się o Rzym, a Baroniusz Caesar umieścił w swej historii Kościoła ustęp o zawarciu unii i podobiznę medalu wybitego z okazji tego wydarzenia (Annales ecclesiastici auctore Caesare Baronis Sorano S.R.E. Presbytero Cardinale Tituli, SS. Martyrum Nerei et Achillei VII, Antverpiae MDXCVIII, s. 687; por. Likowski, Rokowania…, s. 75). Medal ten znajduje się m. in. w zbiorach numizmatycznych Muzeum Narodowego w Krakowie.

146 Por. opinię o projekcie przebudowy zawartą w liście Józefa Effnera do elektora Karola Alberta z dnia 8. X. 1726 ‚ J. Mois, Die Beteiligung der Gebriider Asam am Hochaltar der St. Peterskirche in München (Das Miinster VII, 1954, s. 176—177).

147 Przytoczone poniżej (w tekście) refleksy Cathedra Petri (poza Wrocławiem i Warszawą) wskazał Kauffmann, Berninis Tabernackel, s. 242.

148 Por. A. Feulner, Bayerisches Rokoko, München 1923, s. 53, fig. 36 i 167. —D. Frey, Kunstwissenschaftliche Grundfragen. Prolegomena zu einer Kunstphilosophie, Wien 1946, s. 133, fig. IX.

149 Feulner, o. c., tabl. po s. 40. ‚ A. Satzger, Anton Sturm, der Meister der vier Kirchenvater in der Wies (Das Miinster III, 1959, s. 186).

150 Mossakowski, o. c., s. 207, ryc. 2.

151 Tenże, Kościół Sakramentek w Warszawie. Charakterystyka i geneza architektury (Biuletyn HS XXVI, 1964, przypis na s. 246); autor wspomina tu ponadto, że Cathedra Petri wywarła wpływ na wiele ołtarzy katolickiej Europy, nie przytacza jednak przykładów.

153 Kacper Bażanka, któremu przypisany został projekt ołtarza, przebywał w Rzymie z początkiem w. XVIII (Zagórowski, Architekt Kacper Bażanka, s. 85), Cathedra Petri była mu więc niewątpliwie znana. Nasuwający się tu problem refleksów dzieł Beminiego w Polsce nie posiada dotychczas osobnego opracowania i bywa jedynie marginesowo wzmiankowany. Zestawił je Jan Białostocki, wymieniając cztery przykłady: fasadę krakowskiego kościoła misjonarzy na Stradomiu, nawiązującą do kościoła S. Andrea al Quirinale, obelisk na słoniu w Grodzisku pod Ojcowem, naśladujący berniniowski pomnik przed kościołem S. Maria sopra Minerva w Rzymie, konfesję św. Wojciecha w katedrze gnieźnieńskiej, uważaną przez autora za wariację baldachimu z bazyliki Św. Piotra w Rzymie oraz pomnik konny Sobieskiego w warszawskich Łazienkach, będący według Białostockiego transpozycją watykańskiej figury Konstantyna z podestu u stóp Scala Regia, por. J. Białostocki, Gian Lorenzo Berninii jego poglądy estetyczne (Sztuka i Krytyka IX, 1958, s. 124); artykuł ten został później jeszcze dwukrotnie opublikowany: J. Białostocki, Pięć wieków myśli o sztuce. Studia i rozprawy z dziejów teorii i historii sztuki, Warszawa 1959, s. 91 i nn. i tenże, Dwugłos o Berninim (Baldinucci i Chantelou), Wrocław-Warszawa-Kraków 1962, s. XII i nn. W pierwszej wersji cytowanej rozprawy wśród nawiązań do dzieł Berniniego w Polsce wymienił Białostocki konfesję św. Stanisława w katedrze wawelskiej, z którego to przykładu zrezygnował w późniejszych przedrukach na rzecz konfesji św. Wojciecha w Gnieźnie. Poprawka ta, aczkolwiek nie objaśniona żadnym przypisem, jest słuszna, konfesja św. Stanisława wzniesiona bowiem została już w latach 1626—1629. Białostocki podał też kilka przykładów refleksów sztuki Berniniego na terenie Śląska (tamże, s. 125, przypis 9). Zestawienie powyższe nie zawiera kilku ważnych obiektów, z których przykładowo wymienić można inne zabytki w tzw. Pustelni bł. Salomei w Grodzisku, powstałej z inicjatywy i według projektu ks. Sebastiana Piskorskiego w latach 1677-1690, a mianowicie ołtarz główny kaplicy, nawiązujący w perspektywicznym układzie kolumn do Scala Regia i rzeźbę bł. Salomei w bocznym retabulum, pozostającą w relacjach z figurą św. Bibiany Berniniego, por. J. Pszała, Architektura i rzeźby Grodziska koło Skały (Biuletyn HS XXI, 1959, s. 123-124). Najsilniejsze nawiązania do stylu Berniniego występują w dekoracji stiukowej akademickiego kościoła Św. Anny w Krakowie, wykonanej przez Baltazara Fontanę, por. J. Pagaczewski, Geneza i charakterystyka sztuki Baltazara Fontany (Rocz. Krak. XXX, 1938). Na refleksy dzieł Berniniego natknąć się można nawet w kościołach prowincjonalnych, jak świadczy o tym osiemnastowieczny obraz ekstazy św. Teresy z kościoła w Zagórzu w woj. rzeszowskim (informacji tej udzielił mi prof. dr Adam Bochnak). W nawiązaniu do wymienionej przez Białostockiego konfesji św. Wojciecha w Gnieźnie przypomnieć należy, że rysunek jej wcześnie opublikował w Polsce jezuita Bartłomiej Wąsowski (Calitectonicorum seu de pulchro Architecturae Sacrae et Cirilis compendio… 1678, tabl. V po s. 48).

153 Załęski, 00. jezuici przy kościele Św. Piotra i Pawła w Krakowie, s. 59, autopsja potwierdza spostrzeżenia Załęskiego; w obecnym stanie badań nie można wykluczyć hipotezy, że nowe okna zostały powiększone z pierwotnych, mniejszych, sugestię tę nasuwa nieregularność węgarów.

154 Clemens ad Cor. 5, 2. O początkach paraleli świętych Piotra i Pawła do kolumn por. K. Zakrzewski, U źródeł pobytu św. Piotra w Rzymie. Tradycja i krytyka historyczna (Kwart. Hist. XLVIII, 1934, s. 15—17).

155 Homilia in Epistolam ad Romanos XXXII.

156 Żywotów świętych wtóra część Starego i Nowego Zakonu…, s. 77. Przypomnieć tu trzeba, że na rzymskich kolumnach Trajana i Marka Aureliusza, odrestaurowanych z inicjatywy papieża Sykstusa V (1587 i 1589) ustawione zostały posągi świętych Piotra i Pawła.

157 Zagórowski, Architekt Kacper Bażanka, s. 112 i fig. 24.

158 Tamże, s. 106, fig. 16.

159 Tamże, fig. 17 i 18.

160 Na efekty światłocieniowe ołtarza słusznie zwrócił uwagę Zagórowski (tamże, s. 118-119).

161 Rzeźby ołtarza cechuje zdecydowanie niższy poziom niż architekturę.

162 O badaniach nad retoryką w baroku i funkcją retoryki w tej epoce patrz. L. Kalinowski, Barok: styl czy epoka? (Biuletyn HS XX, 1958, s. 110—111).

http://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/phs1967/0190/image?sid=c386e3493f1a1d723db13c7b23508010