1967/39. Monstrancja ze sceną Powrotu Zwiadowców do Ziemi Kanaan. Hans Kolbe i Hieronim Wierix

Biuletyn Historii Sztuki XXIX 1967, nr 2, s. 157-163, il. 1-9.

W r. 1916 Erwin Hintze w cennej pracy o złotnictwie śląskim opublikował rysunek monstrancji z Brzezi^[1]E. HINTZE, Schlesische Goldschmiede (Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift, N. F. VII, 1916, ryc. na s. 157).. Monstrancja ta dotrwała do dziś na miejscu w kościele, dla którego była fundowana, w Brzeziu nad Odrą, w zach. części powiatu rybnickiego^[2]J. LEPIARCZYK, Powiat rybnicki (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, VI, Woj. katowickie, z. 11, Warszawa 1964, s. 6. Opis inwentaryzacyjny monstrancji uzupełniła redakcja Katalogu).. Srebrna, częściowo złocona (il. 1), jak świadczy napis na stopie jest fundacją z r. 1686 księdza Andrzeja Hartmana, proboszcza w Brzeziu i pobliskim Pogrzebieniu. Stopa i nodus monstrancji nie odbiegają od form powszechnie stosowanych; stopa jest okrągła, dość wysoka o trybowanej dekoracji roślinnej, nodus posiada kształt odwróconej gruszki. Natomiast gloria zaskakuje niespotykanym rozwiązaniem. Okrągłe reservaculum umieszczone zostało w dużym winnym gronie, niesionym na kiju przez plastyczne postacie Zwiadowców do ziemi Kanaan (il. 2). Grupę tę otaczają wyrastające nad nodusem dwie grube gałęzie winnej latorośli potraktowanej naturalistycznie, z liśćmi i gronami o różnych rozmiarach, łączące się i przeplatające nad reservaculum. Tutaj, na osi monstrancji umieszczono figurki Ducha Św. w postaci gołębicy, Boga Ojca w półpostaci i Chrystus Ukrzyżowany. Cała górna część monstrancji jest więc ażurowa, co dobrze wyodrębnia winne grono mieszczące puszkę, które jest ponadto wyróżnione złoceniem, jak i inne owoce winnej latorośli.
Monstrancja z Brzezia opatrzona jest cechą miejską Raciborza (herb miasta przedstawiający pół orła i pół koła) oraz cechą imienną złożoną z liter HGK. Te właśnie cechy były powodem opublikowania ryciny monstrancji z Brzezia przez Hintzego, który uznał cechę imienną za należącą do złotnika raciborskiego Hansa Georga Kolbego^[3]HINTZE, jw., s. 154..
Znana jest replika monstrancji wykonanej dla proboszcza Hartmana. Znajduje się ona w bogatym skarbcu kościoła parafialnego p.w. Wszystkich Świętych w Gliwicach (il. 3)^[4]Wzmiankują ją W. KRAUSE, Grundriss eines Lexikons bildender Kilnstler und Kunsthandwerker in Oberschlesien von den Anfangen bis zur Mitte des 19. Jahrhunderts, II, Oppeln 1935, s. 262-263; – … Continue reading. Monstrancja gliwicka wykonana została później od brzezińskiej, w r. 1687, staraniem mieszczan gliwickich, na co wskazuje napis na stopie i herb miasta Gliwic. Stopa monstrancji jak i w Brzeziu jest okrągła, nodus ma kształt odwróconej gruszki, a puszka mieści się w winnym gronie niesionym przez Zwiadowców do ziemi Kanaan (il. 4). Jako różnice wymienić można smuklejsze proporcje monstrancji gliwickiej, większą ażurowość glorii, oraz umieszczenie Chrystusa upadającego pod krzyżem w miejscu Boga Ojca. Punce są te same: miejska Raciborza oraz imienna HGK, co pozwoliło na uznanie monstrancji w Gliwicach za dzieło Hansa Georga Kolbego.
Trzecim obiektem wyróżniającym się umieszczeniem reservaculum w winnym gronie niesionym przez Zwiadowców ziemi Kanaan, wiązanym hipotecznie ze złotnikiem Hansem Kolbe jest monstrancja w kościele parafialnym w Bieńkowicach w powiecie raciborskim, pochodząca rzekomo z r. 1683^[5]Por. KRAUSE, jw., s. 63. – T. CHRZANOWSKI, M. KORNECKI, Powiat raciborski (Katalog Zabytków w Polsce, VII, Woj. opolskie (w druku). Monstrancja zachowała się na miejscu w kościele … Continue reading. Reprezentuje ona rozwiązanie bardzo zbliżone do uprzednio omówionych z tą różnicą, że Zwiadowcy niosący winne grono przedstawieni tu zostali jako zdążający w odwrotnym kierunku.
Do wymienionych monstrancji Kolbego dodać można jeszcze jeden zabytek, a mianowicie monstrancję w kościele parafialnym w Walcach w powiecie krapkowickim woj. opolskie; (il. 5)^[6]J. T. FRAZIK, M. KORNECKI, Powiat krapkowicki (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, VII, Woj. opolskie, z. C, Warszawa 1963, s. 32).. Jak wskazują różnice, nie wyszła ona z warsztatu, który wykonał monstrancje w Brzeziu, Gliwicach i Bieńkowicach, ale umieszczono na niej także na glorii scenę Powrotu Zwiadowców do ziemi Kanaan. Monstrancja ta jest fundacją miejscowego proboszcza (napis na podstawie), a wykonana została w r. 1693. Gloria nie jest tu ażurowa, lecz owalna, wzbogacona krótkimi promieniami. Na takim tle przedstawiona została grupa Zwiadowców dźwigających winne grono zawierające reservaculum. Grupę tę uzupełnia od dołu postać św. Walentego (patrona kościoła w Walcach), umieszczona ponad nodusem na tle gałęzi z kwiatami, od góry Bóg Ojciec w półpostaci, pośród takiej samej dekoracji. Monstrancję wieńczy, jak i uprzednie, Chrystus Ukrzyżowany.
Omówione powyżej monstrancje nasuwają trzy problemy: 1. autorstwa i środowiska (w odniesieniu do trzech pierwszych zabytków); 2.wzoru; 3. ideowego sensu przedstawienia
1. Działalność Hansa Georga Kolbego twórcy monstrancji z Brzezia, Gliwic i zapewne Bieńkowie przypada na drugą połowę w. XVII (był majstrem w latach 1673-97)^[7]Por. KRAUSE, jw., s. 62.. Dotychczas znane jego oeuvre jest skromne, ale upoważnia do uznania Kolbego za wybitnego przedstawiciela złotnictwa raciborskiego w w. XVII obok Marcina Weina, działającego nieco wcześniej, którego dzieła zachowały się w znacznie większej ilości^[8]Marcin Wein, znaczący swe wyroby cechą MW jest wykonawcą tacki na ampułki z r. 1654 fundowanej przez Andrzeja Sidoniusa, kanonika opolskiego w kościele par. p.w. Wszystkich Świętych w … Continue reading. Upoważnia także do zwrócenia większej uwagi na złotnictwo raciborskie, wyraźnie zaznaczające się w obrazie artystycznym Śląska również na przełomie w. XVIII i XIX dzięki słabszym już wyrobom Józefa Schwartza^[18]Józef Schwartz wykonał: monstrancję z r. 1815 w kościele par. w Lubszy w powiecie lublinieckim (por. M. KORNECKI, I. REJDUCH-SAMKOWA, Powiat lubliniecki (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, VI, … Continue reading.
2. Przedstawienia Powrotu Zwiadowców do ziemi Kanaan na gloriach monstrancji w Brzeziu, Gliwicach i Bieńkowicach oraz Walcach posiadają szereg cech wspólnych. Powtarza się ruch postaci, charakterystyczne podciąganie szaty lewą ręką przez pierwszego ze Zwiadowców oraz szczegóły kostiumologiczne: ozdobne czapki z szerokimi rondami i buty o wywiniętych cholewach, taki sam jest nawet układ i fałdy szat. Wskazuje to na wspólny pierwowzór. Można go wskazać. Był nim niderlandzki miedzioryt Hieronima Wierixa z r. 1607 zawierający zestawienie scen i wyobrażeń symbolicznych z Nowego i Starego Zakonu (il. 6), pośrodku którego umieszczona została scena Powrotu Zwiadowców do ziemi Kanaan z Chrystusem pośród kiści winnych ponad gronem niesionym przez Zwiadowców^[9]B. KNIPPING, De Iconografie van de contra-reformatie in de Nederlanden, I, Hilversum 1939, s. 241.. Supozycję tę potwierdza porównanie. Z miedziorytu u Wierixa zaczerpnięto schemat dla grupy Zwiadowców, jak i zastosowane w gloriach monstrancji gałęzie winnego grona, powtarzając nawet drobne szczegóły.
Ta sama grafika Wierbca posłużyła jako wzór dla sceny Powrotu Zwiadowców z przedstawieniem Chrystusa Ukrzyżowanego ponad winnym gronem w dekoracji dzbanka mszalnego z końca w. XVII w kościele w Netzschkau koło Reichnebach w Saksonii (il.7^[10]R. STECHE, Beschreibende Darstellung der dlteren Bau- und Kunstdenkmaler des Konigreichs Sachsen, IX, Dresden 1888, s. 40.
Poszerzając rozważania warto przypomnieć inne przykłady oddziaływania grafiki Hieronima Wierixa w Polsce. Wskazano już grafikę Wierixa jako wzór dla obrazu w farze krośnieńskiej przedstawiającego śmierć uderzającą w dzwon i szatana usiłującego złamać drzewo życia^[11]J. SZABŁOWSKI, Ze studiów nad ikonografią śmierci w malarstwie polskim XVII wieku, Kraków 1934, s. 24, odbitka z ,,Przegl. Powsz.” LI, t. 201.; nie zauważono natomiast, że siedemnastowieczny obraz z przedsionka kaplicy ŚŚ. Piotra i Pawła w tymże kościele w Krośnie, przedstawiający Cztery rzeczy ostateczne (il. 8)^[12]Wzmiankowany przez W. SARNĘ, Opis powiatu krośnieńskiego, Krosno 1889, s. 268., jak wskazuje porównanie, wykonany został również według miedziorytu Wierixa o tej samej tematyce (il. 9)^[13]KNIPPING, jw. II, 1940, S. 308-9.. Uogólniając, widzieć należy w oddziaływaniu grafiki Wierixa dalszy objaw zaobserwowanych i często podnoszonych refleksów sztuki niderlandzkiej w Polsce^[14]Por. m.in. K. GUTMANÓWNA, Wpływy niderlandzkie na średniowieczne malarstwo cechowe w środowisku krakowskim, Kraków 1933; – M. OTTO, Pierwowzór graficzny trzech przedstawień „Drogi na … Continue reading.
3. Rozważania nad sensem ideowym zastosowania na glorii monstrancji przedstawienia Powrotu Zwiadowców do ziemi obiecanej, poprzedzić należy przypomnieniem znaczenia tej sceny w sztuce średniowiecznej. Według egzegetów średniowiecznych pierwszy ze Zwiadowców przedstawiał lud żydowski, drugi pogan przyjmujących naukę Chrystusa (wg św. Augustyna), lub też pierwszy proroków a drugi apostołów, zaś winne grono Chrystusa wiszącego na krzyżu (wg św. Bernarda)^[15]Por. K. KUNSTLE, Iconographie der christlichen Kunst. t. I, Freiburg im Breisgau 1928, s. 301-302 oraz L. REAU, Iconographie de Vart chretien, t. II, cz. 1, Paris 1956, s. 211. Obaj autorzy nie … Continue reading. Stąd typologiczne zestawienie sceny Powrotu Zwiadowców do ziemi Kanaan aktualne i w czasach nowożytnych, jak świadczy dekoracja malarska ambony z r. 1588 w Siecieborzycach w woj. zielonogórskim^[16]S. GUMINSKI, A. M. OLSZEWSKI, Zagadnienia treściowe dekoracji malarskiej ambony w Siecieborzycach (Dolny Śląsk), rkps w posiadaniu autorów, którym składam na tym miejscu podziękowanie za … Continue reading. To co w średniowieczu wyrażane było w zestawieniach typologicznych połączył Wierix w jedno przedstawienie, umieszczając na swym miedziorycie ponad winnym gronem niesionym przez Zwiadowców, Chrystusa wiszącego na krzyżu ujętym w gałęzie winnej latorośli. Zastosowanie przedstawienia Zwiadowców w glorii monstrancji i umieszczenie w niesionym przez nich winnym gronie puszki na Hostię jest wyrazem właściwych dla sztuki baroku tendencji do urealniania przedstawień. Sens ideowy monstrancji z przedstawieniem Powrotu Zwiadowców będzie adekwatny, gdy w reservaculum znajdzie się przeistoczona Hostia. Wtedy realnym przedstawieniem stanie się to co w średniowieczu obrazował napis „Botrus portatur quo Christus significatur”^[17]Napis na plakietce stanowiącej dekorację krzyża ołtarzowego w Museo del Bargello (por. E. GOSSELIN, Oreficerie mosane del XII secolo al Museo del Bargello, „Bolletino d’arte” XXXI, 1937-8, … Continue reading.

LES OSTENSOIRS AVEC LA SCENE DU RETOUR DES ENVOYES AU PAYS DE CANAAN. HANS KOLBE ET JEROME WIERIX

Dans l’église paroissiale de Brzezie près de Raciborz en Silésie se trouve un ostensoir de 1686 d’une composition unique. La lunule y est placée dans une grande grappe de raisin portée par les Envoyés au Pays de Cannan. Le groupe entourent des pampres dont les feuilles et les grappes ont différentes dimensions. La base et le noeud ne diffèrent pas des formes généralement rencontrées. L’estampille de la ville de Raciborz, de même que les initiales HGK, indiquent que l’ostensoir fut exécuté par l’orf ère Hans Georg Kolbe de Raciborz. Une composition identique caractérise l’ostensoir de 1687 du trésor de l’église de Tous les Saints de Gliwice; lui aussi porte des estampilles de la ville de Raciborz et de l’orfèvre Kolbe. Le troisième objet d’art sur lequel on trouve la scène du Retour des Envoyés au Pays de Canaan est l’ostensoir de l’église paroissiale de Biefikowice près de Raciborz, datant de 1683 (?), peut-être une des premières oeuvres de ce type exécutée par Kolbe. Comme quatrième exemple on peut citer l’ostensoir de l’église paroissiale de Walce, voiv. d’Opole, fabri-qué en 1693. Les ostensoirs cités font poser trois problèmes: de l’auteur et du milieu, du modèle, du sens idéologi-que de la représentation.
1. Les oeuvres mentionnées nous informent que Hans Georg Kolbe était le plus célèbre représentant de l’orfèvrerie de Raciborz au XVIIe siècle, à côté de Martin Wein, son prédéces-seur, dont les oeuvres se sont conservées en plus grand nombre. L’orfèvrerie de Raciborz se fait remar-quer également dans l’art silésien de la fin du XVIIIe et du début du XIXe siècle grâce aux oeuvres de Joseph Schwartz.
2. Tous les ostensoirs cités représentant la scène du Retour des Envoyés s’inspirent d’un seul modèle, à savoir de la gravure hollandaise sur cuivre de Jérôme Wierix de 1607 sur laquelle figurent nom-breuses scènes et images symboliques de l’Ancien et du Nouveau Testament. La même gravure sur cuivre avait servi de modèle au décor de la burette liturgique de la fin du XVIIe siècle de l’église de Netzschkau près de Reichenbach en Saxe. Comme exemple de l’influence de l’art graphique de Wierix en Pologne on peut citer également le tableau repré-sentant les Quatre fins dernières dans l’église paroissiale de Krosno.
3. Selon les exégètes du Moyen Age, la grappe de raisin portée par les Envoyés représentait le Christ et c’est pour cette raison qu’on placait ensemble la scène du Retour des Envoyés et celle de la Crucifixion. Wierix réunit les deux scènes en une seule représentation. Dans les ostensoirs baroques le sens idéologique de la scène du Retour des Envoyés devient clair quand la lunule, placée dans la grappe de raisin, renferme l’hostie consacrée.

Jan Samek