Biuletyn Historii Sztuki XXIX 1967, nr 2, s. 164-170, il. 1-10.
REFLEKSY KULTU CORDIS JESU W POLSKIM RZEMIOŚLE ARTYSTYCZNYM
W kościele parafialnym w Mogilanach pod Krakowem znajduje się późnobarokowy ołtarz o szczególnej kompozycji (il. 1)[1]Wzmiankowany przez J. LEPIARCZYKA, Powiat krakowski (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, I, Woj. krakowskie, z. 6, Warszawa 1951, s. 14).. Zasadniczo zaliczyć go można do typu retabulum nie architektonicznego, stanowiącego ramę dla obrazu[2]Typ ołtarzy architektonicznych sporadycznie występujący w w. XVII (np. retabulum z Drzewem Jessego w kościele farnym w Bieczu, por. S. TOMKOWICZ, Powiat grybowski, „Teka Grona Konserwatorów … Continue reading. W tym wypadku rama nie ma jednak kształtu prostokąta lecz formę serca. Serce to wypełnia rzeźbiony krucyfiks; ażurową ramę stanowi winna latorośl bogata w grona owoców, pośród których umieszczono siedem niewielkich aniołków trzymających banderole z ostatnimi słowami Chrystusa wypowiedzianymi na krzyżu[3]Ostatnie słowa Chrystusa umieszczone zostały na ołtarzu w następującej kolejności: po lewej (heraldycznie) od góry: 1. Ojcze odpuść im bo nie wiedzą co czynią; 2. Zaprawdę powiadam tobie … Continue reading. W dolnej części ołtarza znajdują się płaskorzeźby Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana Ewangelisty, które wydają się wcześniejsze, innego pochodzenia. Retabulum w Mogilanach nie jest dokładnie datowane, jego czas powstania określony został na ok. r. 1700[4]LEPIARCZYK, jw..
Nie zajmując się na razie zastosowaną w ołtarzu formą serca stwierdzić można, że program ikono-graficzny retabulum wynikł z rozwijającego się w okresie kontrreformacji zainteresowania i szczególnego kultu męki Chrystusa[5]Dotyczący tego samego tematu lecz bardziej rozwinięty program posiada polichromia z w. XVII w krużgankach klasztoru franciszkanów w Krakowie, na sklepieniu w narożniku płd.-wsch., gdzie w … Continue reading.
Kompozycja zastosowana w retabulum z Mogilan występuje także w bocznym ołtarzu kościoła parafialnego w Sobótce w województwie poznańskim (il. 2)[6]A. KODUROWA, Powiat ostrowski (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. V, Woj. poznańskie, z. 16, Warszawa 1958, s. 17).. Pole środkowe ma również kształt dużego serca i mieści rzeźbiony krucyfiks; zwieńczenie jak w ołtarzach architektonicznych zawiera owalny obraz św. biskupa, zapewne Bogumiła. Na ażurową ramę składają się motywy szerokich wstęg, suchego akantu i regencyjnej kratki; całości dopełniają rzeźby Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty na postumentach cokołu. Ołtarz z Sobótki datowany jest przez autorkę Katalogu na 2. poł. w. XVIII[7]Tamże. W datowaniu tym kierowano się zapewne czasem budowy kościoła, który określony został na koniec w. XVIII., mógł jednak powstać i w 1. tercji w. XVIII jak na to wskazuje dekoracja. Formę serca zastosowano także w dwóch osiemnastowiecznych ołtarzach w kościele ŚŚ. Rocha i Sebastiana w Częstochowie[8]Z. ROZANOW, J. REJDUCH-SAMKOWA, Miasto Częstochowa (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, VI, Woj. katowickie, rkps w Inst. Hist. Sztuki UJ). oraz w obramieniu krucyfiksu o charakterze retabulum, powstałym zapewne ok. r. 1700, znajdującym się w Państwowym Muzeum w Sanoku, a pochodzącym z Nowosielc w powiecie sanockim[9]Fotografie obramienia z Nowosielc uzyskałem dzięki uprzejmości Kierownictwa Muzeum w Sanoku, któremu składam na tym miejscu podziękowanie..
O ile ołtarze w formie serca, jak wskazuje ilość wymienionych obiektów, pojawiają się jako zjawisko sporadyczne – tabernakulum o tej formie wskazać można tylko jedno w kościele parafialnym w Toszku w powiecie gliwickim (il. 3)[10]E. KLOSS, H. RODE, W. STOPF, H. EBERLE, Die Bau- und Kunstdenkmaler des Kreises Tost-Gleiwitz, Breslau 1943, s. 229..
Tabernakulum toszeckie stanowi uzupełnienie okazałego ołtarza głównego z ok. r. 1715, który wykonany został przez rzeźbiarza Macieja Weissmanna z Frydka. Zasadniczy kształt tabernakulum, sześcianu z wolutami na narożnikach został tu zatarty przez zastąpienie prostej ścianki frontowej dużym, plastycznym sercem z płomieniem. Pokrywa je ryta dekoracja przedstawiająca gałęzie winnej latorośli z owocami; kształt serca mają również drzwiczki, na których wyrzeźbiono Dzieciątko Jezus, na trójramiennym krzyżu, w glorii.
Tabernakulum z Toszka, jak sugerują autorzy inwentarza, nie powstało współcześnie z głównym ołtarzem, wykonano je później, po połowie w. XVIII, zapewne ok. r. 1762[11]Tamże; powstanie tabernakulum związane zostało z faktem założenia w Toszku Bractwa Serca Jezusa..
Równie rzadko jak tabernakulum nadawano kształt serca chrzcielnicy. Formę taką posiada barokowa chrzcielnica w kościele parafialnym w Jerzewie w powiecie gostyńskim[12]Z. BIAŁŁOWICZ-KRYGIEROWA, Powiat gostyński (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, V, Woj. poznańskie, z. 4, Warszawa 1961, s. 24).. Wykonano ją zapewne po r. 1740, w którym to roku wzniesiono obecny kościół[13]Tamże; s. 23; ok. 1740 wykonane zostały ołtarze boczne, w r. 1746 ołtarz główny..
Najbardziej rozpowszechniła się forma serca w monstrancjach, gdzie nadawano ją reservaculum zamiast zwykłego kształtu koła. Monstrancje tego typu spotyka się w Polsce na różnych terenach, głównie w częściach zachodnich. Przeważnie są to obiekty o nieustalonym autorstwie, można jednak stwierdzić, że monstrancje z reservaculum w kształcie serca wykonywane były we Wrocławiu, Nysie, Krakowie oraz zapewne w Poznaniu i Lublinie. Rozwiązanie takie zastosował złotnik wrocławski Jerzy Nawarra w monstrancji z 2. ćw. XVIII zachowanej w kościele św. Jakuba w Nysie (il. 4)[14]T. CHRZANOWSKI, M. KORNECKI, Powiat nyski (Katalog Zabytków Sztuki tu Polsce, VII Woj. opolskie, z, 9, Warszawa 1963, s, 87).; używali go złotnicy nyscy: Marcin Yogelhund w monstrancjach z r. 1703 w kościele p.w. św. Michała w Grodkowie (il. 5)[15]ciż sami, Powiat grotkowski (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, VII, Woj. opolskie, z. 3, Warszawa 1964, s. 20). i z r. 1704 w kościele w Burgrabicach w powiecie nyskim[16]Ciż sami, Powiat nyski (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, VII, Woj. opolskie, z. 9, Warszawa 1963, s. 8, fig. 359). oraz Jan Jerzy Pfister w monstrancji z r. 1732 w kościele w Łączniku w powiecie prudnickim[17]I. i T. JURASZOWIE, T. CHRZANOWSKI, M. KORNECKI, Powiat prudnicki (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, VII, Woj. opolskie, z. 12, Warszawa 1960, s. 43). i w kościele parafialnym w Otmuchowie z 2. ćw. w. XVIII (il. 6)[18]T. CHRZANOWSKI, M. KORNECKI, Powiat grodkowski, jw., s. 68.. Lublin wskazany został jako miejsce wykonania monstrancji fundowanej ok. r. 1689 dla kościoła parafialnego w Jankowicach w powiecie sandomierskim[19]A. BASTRZYKOWSKI, Zabytki kościelnego budownictwa drzewnego w diecezji sandomierskiej, Kraków 1930, s. 27, fig. 24 na s. 37; – J. Z. ŁOZIŃSKI, T. PRZYPKOWSKI, Powiat sandomierski … Continue reading.
Niekiedy motyw serca zajmował całą środkową część glorii. Rozwiązania takie reprezentują monstrancje: w kościele parafialnym w Grzymałkowie w powiecie kieleckim wykonana w r. 1722 przez złotnika krakowskiego Jana Krzysztofa Echingera (il. 7)[20]T. PRZYPKOWSKI, Powiat kielecki (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, III, Woj. kieleckie, z. 4, Warszawa 1957, S. 25)., w kościele parafialnym w miejscowości o niemieckiej nazwie Kupferberg, dzieło złotnika wrocławskiego Jana Krzysztofa Mullera z r. 1731[21]E. HINTZE, Die breslauer Goldschmiede, Breslau 1906, S. 122-124, fig. 26 na S. 123. oraz w kościele p.w. św. Mikołaja w Krakowie sprawionej w latach 1825-31[22]J. PAGACZEWSKI, Kościół pod wezwaniem św. Mikołaja („Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej”, I, Kraków 1900, s. 71-72, fig. 11 na s. 74)..
Pełną realizację znalazł motyw Cordis Christi w kustodiach. Przed nimi wymienić należy jeszcze ukształtowaną w formie serca puszkę na przechowywanie hostii ze skarbca katedry lwowskiej (il. 8)[23]W. ŁOZIŃSKI, Złotnictwo lwowskie w dawnych wiekach 1384-1640, Lwów 1889, s. 8. pochodzącą z końca w. XVII. Kustodie z puszką w kształcie serca wskazać można na razie dwie, obie z w. XVIII: w kościele parafialnym w Tarłowie[24]O. PUCIATA, Z. SWIECHOWSKI, Powiat iłżecki (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, III, Woj. kieleckie, z. 2, Warszawa 1957, s. 26). oraz w klasztorze sakramentek w Pławniowicach w powiecie gliwickim, zapewne pochodzenia lwowskiego (il. 9)[25]Odkryta przez autora i włączona do Katalogu Zabytków w czasie objazdu redakcyjnego powiatu gliwickiego..
Formę serca nadawano i świecznikom jak świadczy tym para późnobarokowych świeczników w prawej kaplicy przy kościele klasztornym w Leżajsku[26]Niepublikowane, fotografia w posiadaniu autora..
Wszystkie wymienione dotąd obiekty i ich grupy poza zastosowaniem motywu Cordis Jesu łączy także czas powstania i w większości przeznaczenie. Niektóre z nich pochodzą jeszcze z w. XVII, nie wcześniej jednak, jak z końca stulecia. Zdecydowana większość powstała w w. XVIII, najczęściej w 1. połowie. Ta obserwacja pozwala na wyjaśnienie genezy badanego zjawiska. Jest to niewątpliwie odbicie w sztuce powstania i rozwoju kultu Cordis Jesu.
Kult Serca Jezusowego istniejący już w średniowieczu głównie w kręgu mistrzów niemieckich został odnowiony i rozwinięty na dużą skalę w w. XVII i XVIII[27]Literaturę dotyczącą kultu Cordis Jesu podaje m. in. L. RAU, Iconographie de l’art chretien, t. II, część 2, Paris 1956, s. 51. Podstawowymi są praoe: K. RICHSTATTERA, Geschichte der Herz … Continue reading. W czasach nowożytnych początek dała mu w latach 1673-75 św. Małgorzata Alacoque, wizytka francuska zmarła w r. 1690. Początkowo niezatwierdzony przez władze kościelne kult Cordis Jesu rozwijał się szybko dzięki poparciu ze strony jezuitów, szerzony przez dewocyjne publikacje, objawiając się w powstawaniu licznych bractw. Do Polski dostał się dzięki jezuitom i wizytkom sprowadzonym z Francji jeszcze w r. 1654[28]Rozwojowi kultu Cordis Jesu w Polsce poświęcił nieco miejsca M. NOWODWORSKI (Encyklopedia Kościelna, t. II, s. 560, t. XXV, s. 135-136); – por. też S. SZYMAŃSKI, 200 lat kultu Serca … Continue reading. O jego rozroście świadczą liczne petycje kierowane w tej sprawie przez polskich dostojników do Stolicy Apostolskiej. Rezultatem ich było uzyskanie w r. 1765 zezwolenia na obchodzenie święta z mszą i officium na cześć Cordis Jesu (z takimi petycjami wystąpili min. w r. 1726 król August II, a w tymże samym roku Konstanty Szaniawski biskup krakowski w imieniu swoim i wizytek, zaś w r. 1762 król August III).
Zaobserwowane refleksy kultu Cordis Jesu w polskim rzemiośle artystycznym nie są naturalnie zjawiskiem odosobnionym. Podobne odbicie tego kultu w formie serca wskazać można projekt i wykonane wiskach.
Jako rozwiązanie analogiczne do polskich ołtarzy w formie serca wskazać można projekt i wykonane ołtarze boczne z r. 1705 w kościele parafialnym w Edelbach w Austrii (il. 10)[29]P. BUBERL, Die Denkmale des politischen Bezirkes Zwettl („Osterreichische Kunsttopografie” VIII, Wien 1911, s. 36).. Najczęściej jednak spotkać można monstrancje z reservaculum, a niekiedy i glorią w formie serca. Wykonywano je w Austrii[30]Por. np. H. TIETZE, Die kirchlichen Denkmale der Stadt Salzburg („Osterreichische Kunsttopographie” IX, Wien 1912, s. 231, fig. 266 na s. 232)., na terenie Niemiec[31]Tamże, s. 189, fig. 227 na s. 190; – s. 102-103, fig. 136 na s. 104; – s. 265-266, fig. 304 na s. 269; – s. 212, tabl. XXXII, po s. 212., Szwajcarii[32]Por. np. E. ROTHENHAUSLER, Die Kunstdenkm&ler des Kantons St. Gallen, I, Der Bezirk Sargans, Basel 1951, S. 329-330, fig. 325 na s. 330. i Czech[33]Por. np. K. B. MADL, Soupis pamatek historickych a umklećkyćh v polityckóm okresu Kolinskćm, Praha 1897, s. 78-79 i fig. 78 na s. 78..
Szczególnie często rozwiązanie takie występuje już od 4. ćw. w. XVII w monstrancjach wykonywanych w Augsburgu[34]Por. przyp. 31 oraz A. PLESSER, H. TIETZE, Die Denkmale der politischen Bezirkes Poggstall („Osterreichische Kunsttopographie” IV, Wien 1910, s. 107-108, fig. 108 na s. 105.. Poprzez wyroby augsburskie koncepcja ta przejęta być mogła przez warsztaty złotnicze w Polsce, znajdują się bowiem na Śląsku augsburskie monstrancje z końca w. XVII z puszką w kształcie serca (np. w kościele parafialnym w Pisarzowicach w powiecie krapkowickim[35]J. T. FRAZIK, M. KORNECKI, Powiat krapkowicki (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, VII, Woj. opolskie, z. 6, Warszawa 1963, s. 22, fig. 78). oraz z ok. r. 1700 w kościele parafialnym w Tarnowskich Górach[36]Odkryta przez autora i włączona do Katalogu Zabytków w czasie objazdu redakcyjnego powiatu Tarnowskie Góry (fot. w zbiorach IS PAN w Warszawie). ).
Oceniając obiekty, w których zaznaczyły się refleksy kultu Cordis Jesu z punktu widzenia poziomu artystycznego uznać należy, że nie zawsze był on wysoki, dały one jednak sporo dzieł oryginalnych, cennych także jako uchwytny dowód zależności sztuki od aktualnych wydarzeń i zainteresowań.
LES REFLETS DU CULTE DU SACRE-COEUR DANS L’ARTISANAT ARTISTIQUE POLONAIS
Dans l’église paroissiale de Mogilany près de Cracovie il y a un autel de 1700 environ dont la composition dans le style du baroque tardif se distingue par son originalité. C’est un retabulum non architectonique en forme de coeur, encadré de pampres entrelacés et ajourés. Dans le cadre se trouve un crucifix et autour de lui des petits anges tiennent des banderoles portant les derniers mots du Christ exprimés sur la croix.
La composition de Mogilany se rencontre égale-ment dans l’autel latéral du XVIIie siècle de l’église paroissiale de Sobótka (voïv. de Poznan). Ici aussi le cadre en forme d’un coeur renferme un crucifix, le tout étant complété par des sculptures de Notre Dame des Douleurs et de Saint Jean l’Evangéliste.
La forme du coeur se rencontre plus fréquemment dans les autels que dans les tabernacles. Jusqu’ici on ne peut indiquer qu’un seul exemple de tabernacle, à savoir celui de 1764 environ du maître-autel de l’église paroissiale de Toszek près de Gliwice. La forme principale du cube y est effacée puisqu’à la place de la paroi frontale il y a un grand coeur avec une flamme traité de façon naturaliste.
La forme du coeur se rencontre sporadiquement dans les fonts baptismaux (ceux du XVIIie siècle de Jerzewo, voïvodie de Poznan), dans les custodes (exemples dans le monastère des Soeurs Bénédictines de la Perpétuelle Adoration à Plawniowice près de Gliwice et dans l’église paroissiale de Tarlôw, voïv. de Kielce) et aussi dans les candélabres (dans l’église du monastère de Leżajsk, voïv. de Rzeszów).
La forme du coeur apparait le plus souvent dans les ostensoirs, surtout dans les lunules, plus rarement dans les gloires. Il y a en Pologne tout au moins quelques dizaines d’ostensoirs de ce type; on les produisait depuis la fin du XVIle siècle en Silésie, à Nysa, à Wroclaw et aussi à Lublin.
Tous ces objets d’art datent de la même période et ont les mêmes fonctions; ils proviennent de la fin du XVIle siècle au plus tôt et le plus souvent du XVille. Cela permet de constater le reflet dans l’art du culte du Sacré-Coeur qui s’épanouit à cette epoque. Ayant existé déjà au Moyen Age, ce culte se répand largement aux XVIIe et XVIIle siècles grâce à la visitandine française Sainte Marguerite Alacoque et avec l’appui des jésuites. En Pologne il parvint par l’intermédiaire des jésuites et des visitandines et se diffusa rapidement ce que prouvent les nombreuses pétitions en cette matière envoyées au Saint Siège. Par la suite la Pologne reçut en 1765 la permission de fêter le jour du Sacré-Coeur par un office spécial.
Les reflets du culte du Sacré-Coeur dans l’artisanat polonais ont leur analogies dans le projet et l’exécution des autels latéraux de 1705 dans l’église d’Edelbach en Autriche et aussi dans les ostensoirs, souvent rencontrés en Autriche, en Allemagne, en Suisse et en Tchécoslovaquie, dans lesquels la lunule et parfois la gloire ont la forme d’un coeur. Ces idées avaient pu pénétrer en Pologne par l’intermédiaire des produits d’Augsbourg gardés en Silésie.
Jan Samek
References
↑1 | Wzmiankowany przez J. LEPIARCZYKA, Powiat krakowski (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, I, Woj. krakowskie, z. 6, Warszawa 1951, s. 14). |
↑2 | Typ ołtarzy architektonicznych sporadycznie występujący w w. XVII (np. retabulum z Drzewem Jessego w kościele farnym w Bieczu, por. S. TOMKOWICZ, Powiat grybowski, „Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej”, I, Kraków 1900, s. 190, fig. 15 po tejże stronie) rozpowszechnił się w Polsce w 1. poł. w. XVIII. |
↑3 | Ostatnie słowa Chrystusa umieszczone zostały na ołtarzu w następującej kolejności: po lewej (heraldycznie) od góry: 1. Ojcze odpuść im bo nie wiedzą co czynią; 2. Zaprawdę powiadam tobie jeszcze dziś będziesz ze mną w raju; 3. Niewiasto! Oto syn Twój; – z lewej od dołu: 4. Oto matka twoja; 5. – Boże mój! Boże mój czemuś mnie opuścił; 6. Pragnę; – oraz w zwieńczeniu nad glorią z literami IHS 7. Spełniło się, Boże w ręce Twoje oddają ducha mojego. |
↑4 | LEPIARCZYK, jw. |
↑5 | Dotyczący tego samego tematu lecz bardziej rozwinięty program posiada polichromia z w. XVII w krużgankach klasztoru franciszkanów w Krakowie, na sklepieniu w narożniku płd.-wsch., gdzie w ozdobnych kartuszach przedstawiono siedem przedstawień alegorycznych odnoszących się do ostatnich słów wypowiedzianych przez Chrystusa na krzyżu oraz sześć scen ilustrujących zdarzenia w czasie Męki Chrystusa i po jego śmierci (fot. w zbiorach IS PAN w Warszawie). Program ikonograficzny polichromii rozwiązano w czasie prac redakcyjnych nad Katalogiem Zabytków m. Krakowa; źródło inspiracji tych programów widzieć można w dziełach literackich tego rodzaju jak: Orator Crucifixus sive ultima septem verba Domini Nostri Jesu Christi […], per R.P. Joannem Papczyński presbyterum polonum, Cracoviae, ex Officina Schedeliana…, 1670. |
↑6 | A. KODUROWA, Powiat ostrowski (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. V, Woj. poznańskie, z. 16, Warszawa 1958, s. 17). |
↑7 | Tamże. W datowaniu tym kierowano się zapewne czasem budowy kościoła, który określony został na koniec w. XVIII. |
↑8 | Z. ROZANOW, J. REJDUCH-SAMKOWA, Miasto Częstochowa (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, VI, Woj. katowickie, rkps w Inst. Hist. Sztuki UJ). |
↑9 | Fotografie obramienia z Nowosielc uzyskałem dzięki uprzejmości Kierownictwa Muzeum w Sanoku, któremu składam na tym miejscu podziękowanie. |
↑10 | E. KLOSS, H. RODE, W. STOPF, H. EBERLE, Die Bau- und Kunstdenkmaler des Kreises Tost-Gleiwitz, Breslau 1943, s. 229. |
↑11 | Tamże; powstanie tabernakulum związane zostało z faktem założenia w Toszku Bractwa Serca Jezusa. |
↑12 | Z. BIAŁŁOWICZ-KRYGIEROWA, Powiat gostyński (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, V, Woj. poznańskie, z. 4, Warszawa 1961, s. 24). |
↑13 | Tamże; s. 23; ok. 1740 wykonane zostały ołtarze boczne, w r. 1746 ołtarz główny. |
↑14 | T. CHRZANOWSKI, M. KORNECKI, Powiat nyski (Katalog Zabytków Sztuki tu Polsce, VII Woj. opolskie, z, 9, Warszawa 1963, s, 87). |
↑15 | ciż sami, Powiat grotkowski (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, VII, Woj. opolskie, z. 3, Warszawa 1964, s. 20). |
↑16 | Ciż sami, Powiat nyski (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, VII, Woj. opolskie, z. 9, Warszawa 1963, s. 8, fig. 359). |
↑17 | I. i T. JURASZOWIE, T. CHRZANOWSKI, M. KORNECKI, Powiat prudnicki (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, VII, Woj. opolskie, z. 12, Warszawa 1960, s. 43). |
↑18 | T. CHRZANOWSKI, M. KORNECKI, Powiat grodkowski, jw., s. 68. |
↑19 | A. BASTRZYKOWSKI, Zabytki kościelnego budownictwa drzewnego w diecezji sandomierskiej, Kraków 1930, s. 27, fig. 24 na s. 37; – J. Z. ŁOZIŃSKI, T. PRZYPKOWSKI, Powiat sandomierski (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, III, Woj. kieleckie, z. 11, Warszawa 1962, s. 8, fig. 346). |
↑20 | T. PRZYPKOWSKI, Powiat kielecki (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, III, Woj. kieleckie, z. 4, Warszawa 1957, S. 25). |
↑21 | E. HINTZE, Die breslauer Goldschmiede, Breslau 1906, S. 122-124, fig. 26 na S. 123. |
↑22 | J. PAGACZEWSKI, Kościół pod wezwaniem św. Mikołaja („Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej”, I, Kraków 1900, s. 71-72, fig. 11 na s. 74). |
↑23 | W. ŁOZIŃSKI, Złotnictwo lwowskie w dawnych wiekach 1384-1640, Lwów 1889, s. 8. |
↑24 | O. PUCIATA, Z. SWIECHOWSKI, Powiat iłżecki (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, III, Woj. kieleckie, z. 2, Warszawa 1957, s. 26). |
↑25 | Odkryta przez autora i włączona do Katalogu Zabytków w czasie objazdu redakcyjnego powiatu gliwickiego. |
↑26 | Niepublikowane, fotografia w posiadaniu autora. |
↑27 | Literaturę dotyczącą kultu Cordis Jesu podaje m. in. L. RAU, Iconographie de l’art chretien, t. II, część 2, Paris 1956, s. 51. Podstawowymi są praoe: K. RICHSTATTERA, Geschichte der Herz Jesu Verehrung, Paderborn 1920 oraz A. HAMONA, Histoire de la devotion au Sacre Coeur, Paris 1939. |
↑28 | Rozwojowi kultu Cordis Jesu w Polsce poświęcił nieco miejsca M. NOWODWORSKI (Encyklopedia Kościelna, t. II, s. 560, t. XXV, s. 135-136); – por. też S. SZYMAŃSKI, 200 lat kultu Serca Jezusowego („Przewodnik Katol.”, 1965, nr 26, s. 236). |
↑29 | P. BUBERL, Die Denkmale des politischen Bezirkes Zwettl („Osterreichische Kunsttopografie” VIII, Wien 1911, s. 36). |
↑30 | Por. np. H. TIETZE, Die kirchlichen Denkmale der Stadt Salzburg („Osterreichische Kunsttopographie” IX, Wien 1912, s. 231, fig. 266 na s. 232). |
↑31 | Tamże, s. 189, fig. 227 na s. 190; – s. 102-103, fig. 136 na s. 104; – s. 265-266, fig. 304 na s. 269; – s. 212, tabl. XXXII, po s. 212. |
↑32 | Por. np. E. ROTHENHAUSLER, Die Kunstdenkm&ler des Kantons St. Gallen, I, Der Bezirk Sargans, Basel 1951, S. 329-330, fig. 325 na s. 330. |
↑33 | Por. np. K. B. MADL, Soupis pamatek historickych a umklećkyćh v polityckóm okresu Kolinskćm, Praha 1897, s. 78-79 i fig. 78 na s. 78. |
↑34 | Por. przyp. 31 oraz A. PLESSER, H. TIETZE, Die Denkmale der politischen Bezirkes Poggstall („Osterreichische Kunsttopographie” IV, Wien 1910, s. 107-108, fig. 108 na s. 105. |
↑35 | J. T. FRAZIK, M. KORNECKI, Powiat krapkowicki (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, VII, Woj. opolskie, z. 6, Warszawa 1963, s. 22, fig. 78). |
↑36 | Odkryta przez autora i włączona do Katalogu Zabytków w czasie objazdu redakcyjnego powiatu Tarnowskie Góry (fot. w zbiorach IS PAN w Warszawie). |