Biuletyn Historii Sztuki XXII 1960, nr 3, s.332-333, il. 1-2.
Krakowskie stolarstwo i snycerstwa wieku XVII, mimo licznie zachowanych zabytków, jest dotąd stosunkowo słabo opracowane. Większość z tych obiektów nie została dotychczas objęta badaniami; dotyczy to przede wszystkim zabytków znajdujących się w klasztorach i trudniej dostępnych kaplicach. Tym także tłumaczyć należy niezwrócenie uwagi na późnorenesansowy ołtarz w kaplicy św. Andrzeja przy kościele św. Krzyża w Krakowie, tym bardziej, że zachował się on tylko we fragmentach. Na miejscu, na mensie ołtarzowej, dotrwała jedynie predella, opatrzona trójkątnymi naddatkami oraz część środkowa ołtarza. Predella mieści malowany na desce obraz Ostatniej Wieczerzy, w części środkowej, flankowanej wysmukłymi kolumnami, dźwigającymi przełamujące się belkowanie znajduje się XIX-wieczny obraz ze sceną Męczeństwa św. Andrzeja.
W wyniku przeprowadzonych w kościele i na plebanii poszukiwań udało się odnaleźć usunięte części ołtarza, obrazy i rzeźby, a dalej ustalić jego konstrukcję i program ikonograficzny.
Rys. A. Rejduch
Do retabulum należało przede wszystkim znajdujące się w kaplicy dwustronnie malowane skrzydło, zawierające osiem kwater: cztery ze scenami z życia Chrystusa, pozostałe ze scenami z życia Matki Boskiej. Ich pochodzenie z ołtarza potwierdziło ustalenie pierwotnej konstrukcji retabulum; kolumny obracały się na osiach, skrzydła jak wykazały ślady po czopach i okuciach były z nimi ściśle złączone. Poza skrzydłami ruchomymi ołtarz posiadał i skrzydła nieruchome, które również udało się odnaleźć. Znacznie węższe i niższe od ruchomych, mieściły one posągi ŚŚ. Elżbiety i Pawła przechowywane obecnie w zakrystii. Na prawie pełną rekonstrukcję ołtarza pozwoliło odnalezienie zwieńczenia oraz pochodzącego zeń obrazu Przemienienia Pańskiego – środkowy obraz ołtarza, przedstawiający Ukrzyżowanie zachował się jedynie w dziewiętnastowiecznej kopii, dającej jednak dość dobre wyobrażenie o kompozycji pierwowzoru. Tak więc fragmenty retabulum w kaplicy św. Andrzeja rekonstruować można jako późnorenesansowy ołtarz o parze ruchomych skrzydeł obracających się wraz z kolumnami, parze skrzydeł nieruchomych o charakterze naddatków mieszczących rzeźby i zwieńczeniu zamkniętym przerwanym przyczółkiem z rzeźbą Ducha św. w postaci gołębicy. Przy otwarciu skrzydeł retabulum zawierało siedem scen z życia Chrystusa, z Ukrzyżowaniem jako obrazem głównym, po zamknięciu czwartej sceny z życia Matki Boskiej, odsłonięte były wtedy również posągi na skrzydłach nieruchomych.
W wyniku przeprowadzonej rekonstrukcji, ołtarz w kaplicy św. Andrzeja zaliczyć można do dość powszechnego w Krakowie w w. XVII typu retabulów ze skrzydłami osadzonymi w obracających się na osiach kolumnach (ołtarz od dominikanek na Gródku, obecnie na Wawelu; niezachowany ołtarz z kościoła św. Anny, przeniesiony do kościoła WW. Świętych w Starym Żywcu). Ołtarze te pochodzą przeważnie z ok. roku 1600, lub 1. pół w. XVII. Na przełomie w. XVI i XVII powstał najpewniej i ołtarz Męki Pańskiej w kościele św. Krzyża, prawdopodobnie z fundacji Andrzeja Węgrzyna, rzeźnika krakowskiego (zm. 1603), w którego posiadaniu znajdowała się kaplica św. Andrzeja.
Typ ołtarzy tryptykowych, obszerniej omówiony na innym miejscu, należy do szerszego nurtu zjawisk, które określić wypada jako nawrót do średniowiecza, kierunek „gotycki” w sztuce polskiej w. XVII, dający się zaobserwować w architekturze, malarstwie i rzeźbie, zaś szczególnie wyraźnie w rzemiośle artystycznym.
Jan Samek
Skrzydła ołtarza z kaplicy św. Andrzeja przy kościele św. Krzyża w Krakowie — rewersy. (Fot. T. Chrzanowski)
Rekonstrukcja ołtarza z kaplicy św. Andrzeja przy kościele św. Krzyża w Krakowie — przy skrzydłach zamkniętych (Rys. A. Rejduch)
