Mój Ojciec prof. Jan Sławomir Samek w chwilach trudnych zawsze przypominał mi słowa łacińskiej maksymy: „quidquid agis, prudenter agas et respice finem” – „Cokolwiek czynisz, czyń dobrze i czekaj końca”. Z wielu opracowań, wybrałam życiorys opublikowany w Kronice Uniwersytetu Jagiellońskiego za rok akademicki 2006/2007 i 2007/2008.
Elżbieta Anna Sadkowski (Samek)
JAN SŁAWOMIR SAMEK (9 VII 1930 – 6 I 2007)
Jan Sławomir Samek urodził się 9 sierpnia 1930 roku w Krakowie, przy ul.Krowoderskiej, w rodzinie inteligenckiej, zamieszkałej tu od trzech pokoleń. Po ukończeniu szkoły podstawowej uczył się w Gimnazjum im. Jana III Sobieskiego i już wówczas pisał artykuły o zabytkach. Wczesne ukształtowanie się zainteresowań sztuką i zabytkami zawdzięczał kontaktom z Jerzym Szabłowskim, znanym krakowskim historykiem sztuki.
W latach 1951 -1955 odbył studia wyższe w zakresie historii sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim, które zakończył obroną pracy zatytułowanej Rozwój chrzcielnic w Polsce, napisanej pod kierunkiem prof. Adama Bochnaka. W czasie studiów pełnił funkcję prezesa koła naukowego, a także podjął prace inwentaryzacyjne w kościołach i klasztorach Krakowa dla potrzeb tworzonego wówczas przez prof. Bochnaka Katalogu zabytków sztuki w Polsce, będącego jednym z pierwszych takich przedsięwzięć na skalę europejską. Pracował również w Urzędzie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krakowie i nawiązał współpracę z Instytutem Sztuki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie.
Po obronie pracy magisterskiej zorganizował z absolwentami historii sztuki zespół naukowy i w 1956 roku został asystentem przy Katedrze Historii Sztuki Nowożytnej Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego, rozpoczynając swą karierę naukową. Doktorat uzyskał w 1962 roku, przedstawiając rozprawę Nawrót do gotyku w sztuce Krakowa w pierwszej połowie XVII wieku, którą napisał pod kierunkiem prof. Bochnaka. Podstawę do uzyskania stopnia doktora habilitowanego stanowiła praca Koncepty w polskiej sztuce nowożytnej z 1974 roku. Dwa lata później został powołany na stanowisko docenta w Instytucie Sztuki PAN w Krakowie. Jego zasługą było utworzenie Pracowni Inwentaryzacji Zabytków Miasta Krakowa PAN, która została umieszczona została przy ul. Floriańskiej 21. Zespołem tej Pracowni kierował do 1983 roku.
Od połowy lat sześćdziesiątych swoje badania naukowe poświęcił przede wszystkim sztuce polskiej i jej zagranicznym korzeniom, koncentrując się na okresach średniowiecznym i nowożytnym. Pracował też nad kolejnymi tomami Katalogu zabytków sztuki w Polsce.
W1983 roku Jan Samek podjął współpracę z Instytutem Pedagogiki Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie prowadził zajęcia z „Podstaw wiedzy o plastyce” w rozbudowanym wymiarze godzin. Jego zajęcia proseminaryjne, seminaryjne i wykłady monograficzne cieszyły się dużą popularnością wśród studentów. W kwietniu 1993 roku przedstawił projekt utworzenia Zespołu do Badań nad Edukacją Kulturalną. Członkami Zespołu stali się pracownicy Instytutu Pedagogiki oraz doktoranci i magistranci. W efekcie ich działalności w 1996 roku władze Uczelni powołały Zakład Wychowania przez Sztukę, którego kierownictwo objął właśnie Jan Samek (później Zakład ten został przemianowany na Zakład Pedagogiki Kultury, obecnie Zakład Pedagogiki Kultury i Historii Idei Pedagogicznych).
W 1987 roku nawiązał współpracę z Papieską Akademią Teologiczną, kierował tam Katedrą Historii Sztuki w Polsce. Z Jego inicjatywy utworzono w 1991 roku na Wydziale Historii Kościoła PAT kierunek Historia sztuki sakralnej. Był opiekunem specjalizacji Historia kultury i sztuki sakralnej, wystąpił także z propozycją utworzenia Instytutu Kultury Religijnej, mającego dbać o pogłębieni wiedzy duchownych i świeckich w zakresie sztuki i kultury religijnej. Zajmował się również organizacją konferencji naukowych.
20 marca 1992 roku otrzymał tytuł naukowy profesora nauk humanisty- cznych, a 5 maja tegoż roku objął stanowisko profesora nadzwyczajnego UJ. Stanowisko profesora zwyczajnego Papieskiej Akademii Teologicznej uzyskał pięć łat później.
Dorobek naukowy Profesora Jana Samka jest bogaty. Badania naukowe koncentrował głównie wokół zagadnień związanych ze sztuką polską oraz pochodzącą z „importu”, a także z problematyką metodyki wychowania przez sztukę, doceniając istotę bezpośredniego osobowego kontaktu z dziełem sztuki, z autentykiem i podkreślając genius loci miejsca zabytkowego. Obok wspomnianych już katalogów zabytków sztuki wypada wspomnieć książki, których był autorem: Polskie rzemiosło artystyczne Czasy nowożytne; Polskie rzemiosło artystyczne Średniowiecze; Klejnoty Jasnej Góry (dwa wydania);Kościół Mariacki; Dzieje złotnictwa w Polsce oraz Skarby Jasnej Góry (współautorstwo z J. Pasierbem), a także 19 edycji w kilku wersjach językowych oraz Dzieje sztuki żydowskiej w Polsce (współautorstwo z Izabellą Rejduch-Samkową). W latach sześćdziesiątych we współpracy z I. Rejduch-Samkową opublikował Katalog zabytków województwa katowickiego.
Przede wszystkim trzeba jednak zaakcentować Jego współpracę w tej dziedzinie z prof. Adamem Bochnakiem nad Katalogiem Zabytków Sztuki w Polsce. W 1978 roku (już po śmierci prof. Bochnaka) ukazały się kolejne tomy Katalogów kościołów i klasztorów Śródmieścia Krakowa.Późniejsze katalogi Kazimierza i Stradomia redagował wspólnie z Izabellą Rejduch-Samkową (cz. 1 – 1987; cz. 2 – 1994). W dziedzinie ochrony zabytków opracowania o charakterze inwentaryzatorskim i dokumentacyjnym mają znaczenie fundamentalne. Każdy tom tego wydawnictwa to bezpośredni wkład w głębokie zatroskanie o dobra narodowej kultury i wprowadzenie w obieg poprzez naukowe udokumentowanie tysięcy obiektów sztuki, wydobywając na światło dzienne wiele nie znanych nauce zabytków.
Od początku swej działalności Jan Samek posiadał szerokie kontakty naukowe, między innymi był członkiem Rady Naukowej Instytutu Sztuki PAN, później PAU; działał w Komisji Teorii Sztuki PAN, Komisji Historii i Kultury Żydów Polskich PAU, Stowarzyszeniu Historyków Sztuki Oddziału Krakowskiego, Towarzystwie Miłośników Historii i Zabytków Krakowa i wielu innych. Był członkiem Komisji ds. Naukowych PAT, redaktorem Katalogu Zabytków Miasta Krakowa (wspólnie z Izabellą Rejduch-Samkową), organizatorem i inspiratorem wielu sesji naukowych, seminariów i konferencji. Prowadził zajęcia na różnych uczelniach i w wielu instytucjach, m in.: na Uniwersytecie Jagiellońskim, w Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, na Papieskiej Akademii Teologicznej, Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, Uniwersytecie Warszawskim oraz na Uniwersytetach w Poznaniu i Toruniu.
Prof. Jan Samek pełnił liczne funkcje we władzach Uczelni, m in. był kierownikiem Studium Doktoranckiego na Wydziale Filozoficzno-Historycznym UJ, członkiem Komisji Senackiej, Wyborczej, Budowlanej i Konserwatorskiej. Zorganizował w Instytucie Pedagogiki UJ (wspólnie z dr. hab. Bogusławem Żurakowskim) i był kierownikiem pierwszego w Polsce Zakładu Wychowania przez Sztukę. Rozwijał także naukowe kontakty zagraniczne. Jego pierwsze wyjazdy naukowe przypadły na lata 1970-1980, odbył wówczas podróż do Niemiec, Czechosłowacji, Węgier i Rosji.
Uzyskał wiele nagród, m in.: Prezesa Rady Ministrów 1 stopnia (zbiorową), Prezydenta Miasta Krakowa, Brata Alberta, Rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego (wielokrotnie), im. Włodzimierza Pietrzaka, Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Złoty Krzyż Zasługi, a także Złotą Odznakę za pracę społeczną dla Miasta Krakowa i województwa krakowskiego. Działał w komisjach: Polskiej Akademii Umiejętności, Stowarzyszeniu Historyków Sztuki Oddziału w Krakowie, Towarzystwie Miłośników Historii i Zabytków Krakowa i Związku Literatów Polskich.
Zajęcia z Profesorem Samkiem pozwalały młodym ludziom na spotkanie z pasjonatem, inspirowały do poszukiwania odpowiedzi na pytanie, jak najlepiej konstruować własny zamysł badawczy, czy jak przeprowadzić własne badania. Zajęcia odbywały się w kilku wypróbowanych formach, poprzez: wykłady, dyskusje, pokazy i prezentacje zabytków, problemowe seminaria w małych grupach, wystąpienia młodej kadry, prezentacje zaproszonych gości, czy wykłady terenowe, cieszące się wciąż niesłabnącą popularnością.
W pamięci swoich uczniów zachował się jako Osoba autentyczna, pełna entuzjazmu, taktu i uroku osobistego. Pracowitość i prostolinijność postępowania były przejawem Jego purytańskich zasad, jakie zawsze stosował w licznych kontaktach. „Cokolwiek czynisz, czyń dobrze i cierpliwie czekaj końca” – to najbliższa Profesorowi dewiza. Zostawił po sobie grono uczniów i kontynuatorów zarówno na polu historii sztuki, jak i edukacji.
Rozwijana przez Profesora idea wychowania przez sztukę w kontakcie z autentykiem, w połączeniu z zapałem dokumentacji zabytków, szczególnie sakralnych i z zakresu rzemiosła artystycznego, stawia Go w pierwszym szeregu historyków sztuki 2. połowy XX wieku, z którego dorobku będą jeszcze długo czerpać przyszłe pokolenia. Nadal w Instytucie Pedagogiki UJ pielęgnowane są zaszczepione przez Niego idee, rozwijana jest specjalność pedagogiki muzealnej i teoria kontaktu z wybitnymi obiektami sztuki, dziedzictwa kulturowego w ramach budowania kultury permanentnej edukacji.
Profesor Jan Sławomir Samek zmarł 6 stycznia 2007 roku w Krakowie i został pochowany na cmentarzu Rakowickim.
Joanna Torowska
Dans les moments difficiles, mon Père, le professeur Jan Sławomir Samek, me rappelait toujours une maxime latine quidquid agis, prudenter agas et respice finem – « Quoi que tu fasses, fais-le avec prudence, sans perdre de vue la fin ». Parmi de nombreuses biographies de mon Père, j’ai choisi celle publiée dans la Chronique de l’Université Jagellonne des années universitaires 2006/2007 et 2007/2008.
JAN SŁAWOMIR SAMEK (9 VII 1930 – 6 I 2007)
Jan Sławomir Samek naquit le 9 août 1930 rue Krowoderska, à Cracovie, dans une famille d’intellectuels qui vivait ici depuis trois générations. Après ses études à l’école primaire, il fréquenta le Collège Jan III Sobieski, et déjà à l’époque il écrivit des articles sur les monuments historiques. Il devait son intérêt précoce pour l’art aux contacts avec Jerzy Szabłowski – le célèbre historien d’art de Cracovie. Dans les années 1951-1955, il poursuivit ses études supérieures d’histoire de l’art à l’Université Jagellonne qu’il termina en soutenant une thèse intitulée « Le développement des baptistères en Pologne », rédigée sous la direction du professeur Adam Bochnak. Pendant ses études, il fut président d’un cercle scientifique et il entreprit des travaux d’inventaire dans les églises et monastères de Cracovie pour le besoin du Catalogue des Monuments d’Art en Pologne sur lequel le professeur Bochnak travailla à l’époque et qui fut l’un des premiers projets de ce type à l’échelle européenne. Il travailla également à l’Office du Conservateur des Monuments Historiques de Voïévodie à Cracovie et il noua une collaboration avec l’Institut d’Art auprès de l’Académie Polonaise des Sciences à Varsovie. Après qu’il eut soutenu sa thèse, il organisa une équipe scientifique à laquelle participaient des diplômés de l’histoire de l’art. En 1956, il devint l’assistant à la Chaire d’Histoire de l’Art Moderne auprès de l’Institut d’Histoire de l’Art de l’Université Jagellonne et c’est ainsi que commença sa carrière scientifique. Il obtint le doctorat en 1962, en soutenant sa thèse intitulée Le retour au style gothique dans l’art de Cracovie dans la première moitié du XVIIe qu’il rédigea sous la direction du professeur Bochnak. La soutenance de la thèse intitulée Les concepts de l’art moderne polonais en 1974, lui valu le grade de docteur d’Etat. Deux ans plus tard, on le nomma maître de conférences à l’Institut d’Art auprès de l’Académie Polonaise des Sciences à Cracovie. Son grand mérite fut la création de l’Atelier d’Inventaire des Monuments de Cracovie auprès de l’Académie Polonaise des Sciences dont le siège se trouvait rue Floriańska 21. Il dirigea les travaux de cet atelier jusqu’en 1983. Depuis le milieu des années soixante, il consacra l’essentiel de ses recherches scientifiques à l’art polonais et à ses origines étrangères, en se concentrant sur le Moyen Age et sur l’époque moderne. Il travailla également sur les volumes suivants du Catalogue des Monuments d’Art en Pologne. En 1983, Jan Samek commença sa collaboration avec l’Institut de Pédagogie de l’Université Jagellonne où il donna des cours consacrés aux bases de connaissances des arts visuels. Ses proséminaires, séminaires et cours monographique furent très appréciés par les étudiants. En avril 1993, il présenta son projet de création d’un Groupe d’Etudes dans le domaine de l’Education Culturelle dont les membres furent des employés de l’Institut de Pédagogie, des doctorants et des étudiants des écoles supérieures. Le résultat de leurs travaux fut la création en 1996 par les autorités de l’Université d’un Département d’éducation par l’art dont la gestion fut assurée par Jan Samek (plus tard ce département changea de nom en Département de Pédagogie de la Culture et actuellement il s’appelle Département de Pédagogie de la Culture et d’Histoire des Idées Pédagogiques). En 1987, il noua une collaboration avec l’Académie Pontificale de Théologie où il dirigea la Chaire d’Histoire de l’Art en Pologne. Ce fut sur son initiative qu’on créa en 1991 à la Faculté d’Histoire de l’Eglise auprès de l’Académie Pontificale de Théologie une section d’Histoire de l’art sacré. Il fut le responsable de la spécialisation d’Histoire de la culture et de l’art sacré. Il proposa également de créer un Institut de la Culture Religieuse dont la vocation était de veiller à l’approfondissement des connaissances des ecclésiastiques et des laïcs dans le domaine de l’art et de la culture religieuse. Il s’occupa également de l’organisation des conférences scientifiques. Le 20 mars 1992, il se vit octroyer le grade de professeur en sciences humaines et le 5 mai de la même année il fut nommé en qualité de professeur extraordinaire de l’Université Jagellonne. Cinq ans plus tard, il fut nommé professeur ordinaire de l’Académie Pontificale de Théologie.
L’œuvre scientifique du professeur Jan Samek est très riche. Au cours de se recherches il se concentra principalement sur des questions liées à l’art polonais et à celui « importé» ainsi qu’à la problématique de méthodologie de l’éducation à travers l’art tout en valorisant l’importance du contact personnel direct avec une œuvre d’art authentique et en soulignant genius loci d’un lieu historique. Outres les catalogues précités, il convient également d’énumérer les livres dont il fut auteur : L’Artisanat artistique polonais. Epoque moderne ; L’Artisanat artistique polonais. Moyen Age ; Les Joyaux de Jasna Góra (2 éditions) ; L’Eglise de Notre Dame. L’histoire de l’orfèvrerie en Pologne et Les Trésors de Jasna Góra (coauteur avec Jan Pasierb) et leurs 19 éditions en plusieurs langues et L’Histoire de l’art juif en Pologne (coauteur avec Izabella Rejduch-Samkowa). Dans les années soixante, il publia en collaboration avec Izabella Rejduch-Samkowa un Catalogue des Monuments d’Art en Pologne – Voïévodie de Katowice. Mais il faut souligner avant tout sa collaboration avec le professeur Adam Bochnak à la préparation du Catalogue des Monuments d’Art en Pologne. En 1978, (après le décès du professeur Jan Bochnak) parurent les volumes suivants des Eglises et monastères du centre-ville de Cracovie. Il poursuivi ses travaux sur les catalogues suivants consacrés au quartier de Kazmierz et à la rue Stradom en collaboration avec Izabella Rejduch-Samkowa (1ère partie – 1987, 2ème partie – 1994). Dans le domaine de la protection des monuments ces publications à caractère d’inventaire et de documentation sont d’une importance fondamentale. Chaque volume est une contribution directe à la profonde préoccupation du patrimoine culturel national et une présentation à un large public des milliers d’œuvres d’art scientifiquement documentés, souvent ignorées jusqu’à lors par la science. Jan Samek, depuis le début de son activité eut des relations scientifiques très larges. Il fut en outre membre du Conseil Scientifique de l’Institut d’Art auprès de l’Académie Polonaise des Sciences et plus tard de l’Académie Polonaise des Arts et des Sciences ; il participa au Comité de Théorie de l’Art auprès de l’Académie Polonaise des Sciences, au Comité d’Histoire et de Culture des Juifs Polonais auprès de l’Académie Polonaise des Arts et des Sciences, à l’Association des Historiens d’Art – Filiale de Cracovie, à l’Association des amis de Cracovie, de son histoire et de sa culture et à de nombreux autres. Il fut membre du Comité Scientifique de l’Académie Pontificale de Théologie, rédacteur du Catalogue des Monuments de Cracovie (avec Izabella Rejduch-Samkowa), organisateur et inspirateur de nombreuses sessions scientifiques, séminaires et conférences. Il donna des cours dans plusieurs universités et établissements, tels que l’Université Jagellonne, l’Académie Polonaise des Sciences de Cracovie, l’Académie Pontificale de Théologie, l’Université Catholique de Lublin, l’Université de Varsovie, de Poznań ou encore de Toruń.
Le professeur Jan Samek occupa de nombreuses fonctions au sein des directions des Universités, il fut entre autres Chef du Service de Doctorat à la Faculté de Philosophie et d’Histoire de l’Université Jagellonne, membre du Comité sénatorial d’élections, de construction et de conservation. A l’Institut de Pédagogie de l’Université Jagellonne, il organisa (en commun avec le docteur d’Etat Bogusław Żurakowski) le premier Département d’éducation par l’art en Pologne dont il fut le directeur. Il développa également ses relations avec l’étranger. Il fit ses premiers voyages scientifiques dans les années 1970-1980. A l’époque, il voyagea en Allemagne, en République Tchèque, en Hongrie et en URSS. Il obtint de nombreux prix, tels que : le Prix du 1er degré accordé par le Premier Ministre (prix collectif), le Prix du Maire de Cracovie, le Prix Frère Albert, le Prix du Recteur de l’Université Jagellon (plusieurs fois), le Prix Włodzimierz Pietrzak, le Prix de l’Association des Historiens d’Art, la Croix d’or du Mérite ainsi que l’insigne d’or pour le travail social pour la ville de Cracovie et pour la voïévodie de Cracovie. Il participa au Comités de l’Académie Polonaise des Arts et des Sciences, à l’Association des Historiens d’Art – Filiale de Cracovie, à l’Association des amis de Cracovie, de son histoire et de sa culture et à l’Union des écrivains polonais.
Les cours que donna le professeur Samek permettaient aux jeunes gens de rencontrer un passionné qui les inciter à chercher les réponses aux questions telles que « quelle est la meilleure façon de construire son propre plan de recherches ? » ou bien « comment mener ses propres recherches ? ». Ses interventions toujours très appréciées prenaient des formes déjà éprouvées, c’est-à-dire : cours, discussions, présentations des monuments, séminaires en petits groupes, cours donnés par des jeunes diplômés, présentations des invités ou bien cours sur le terrain.
Ses étudiants l’ont gardé en mémoire comme une personne authentique, pleine d’enthousiasme, de tact et de charme personnel. Les principes puritains qu’il appliquait dans toutes ses relations se traduisaient par une honnêteté dans son travail et par une rectitude dans sa conduite. Sa plus chère maxime fut : « Quoi que tu fasses, fais-le avec prudence, sans perdre de vue la fin ». Il laissa après lui un groupe de disciples et de successeurs et ce aussi bien dans le domaine de l’histoire que de l’éducation. L’idée de l’éducation à travers l’art et au contact avec une œuvre originale qu’il développa, combinée avec le zèle pour documenter les monuments et surtout les monuments sacrés et ceux relevant de l’artisanat artistique, le mettent au premier rang des historiens d’art de la deuxième moitié du XX siècle dont l’œuvre sera encore longtemps exploitée par des générations futures. L’Institut de Pédagogie auprès de l’Université Jagellonne perpétue toujours les idées qu’il initia, elle développe la spécialisation de la pédagogie muséale et la théorie de contact avec d’exceptionnels objets d’art et du patrimoine afin de promouvoir le concept de l’éducation continue.
Le professeur Jan Sławomir Samek décéda le 6 janvier 2007 à Cracovie et il fut inhumé au cimetière Rakowicki dans la même ville.
Joanna Torowska