1960/14. WYNIKI INWENTARYZACJI ZABYTKÓW RZEMIOSŁA ARTYSTYCZNEGO NA TERENIE KRAKOWA

(kościoły i klasztory Śródmieścia), Streszczenie komunikatu wygłoszonego na sesji naukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki w Krakowie, w dniu 2.X. 1959 r.,Biuletyn Historii Sztuki XXII 1960, nr 3, s. 309-314, il. 1-5.

Od kilku lat realizowana jest w ramach prac nad Katalogiem Zabytków Sztuki w Polsce inwentaryzacja Krakowa. Akcja ta, postulowana już w w. XIX, obecnie jest już w stadium znacznie zaawansowanym. Prowadzona przez Zespół Dokumentacji Naukowej przy Katedrze Sztuki Nowożytnej U.J. objęła już budowle sakralne i świeckie śródmieścia, a także w znacznym stopniu Kazimierz, Kleparz i pozostałe dzielnice miasta. Na ukończeniu są także prace redakcyjne nad II t. Katalogu, obejmującym budowle sakralne śródmieścia (t. I dotyczący wzgórza wawelskiego opracowany został przez pracowników Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu).

Ten stan rzeczy upoważnia do podsumowania rezultatów inwentaryzacji; celem komunikatu jest krótkie przedstawienie wyników badań w kościołach i klasztorach śródmieścia w zakresie rzemiosła artystycznego. Oparto się tu zarówno na materiałach uzyskanych przy inwentaryzacji przez poszczególne ekipy, jak i na spostrzeżeniach zanotowanych w trakcie prac redakcyjnych. Uwagi powyższe są więc niejako podsumowaniem prac autorów i zespołu redakcyjnego, w skład którego wchodzi prof. Adam Bochnak oraz autor komunikatu. Prace inwentaryzacyjne w dziedzinie rzemiosła artystycznego ujawniły znaczną liczbę zabytków, wbrew oczekiwaniom w większości nieznanych i niepublikowanych.

Nieznane historykom sztuki obiekty ujawnione zostały np. w dziedzinie stolarstwa i snycerstwa artystycznego. Wymienić tu należy przede wszystkim znajdujące się w kaplicy kuśnierzy nad pn. kruchtą kościoła Mariackiego gotyckie stalle o skromnej dekoracji maswerkowej. Zważywszy czas założenia kaplicy, fundowanej w r. 1443 oraz motywy dekoracji na ściankach ograniczających pulpity, sądzić można, że stalle powstały w 2 poł. w. XV. Stalle te, drugi (poza zachowanymi fragmentarycznie w kościele św. Krzyża) zabytek średniowiecznego stolarstwa w Krakowie, pozwalają na ogólne zorientowanie się w charakterze wyposażenia wnętrza kaplic kościoła Mariackiego w tym czasie.

Również w kościele Mariackim, w kaplicy Kaufmanów na piętrze wieży niższej, zachowały się nieznane dotychczas stalle gotycko-renesansowe, obecnie pozbawione baldachimu, opatrzone datą 1523 (?) oraz gmerkiem, zapewne wykonawcy. Nieznanym zabytkiem z w. XVI są także renesansowe ławki w zach. części nawy głównej kościoła, przede wszystkim lewa, pochodząca być może z 2. ćw. w. XVI; prawa powstała zapewne w końcu w. XVI. Z późniejszych sprzętów interesująco przedstawia się konfesjonał we wnęce kaplicy św. Zofii przy kościele św. Krzyża, niewątpliwie przerobiony z innego sprzętu, chyba ze stall powstałych ok. r. 1600. W trakcie inwentaryzacji zanotowano także znaczną liczbę zabytków snycerstwa i stolarstwa z w. XVII, potwierdzającą mniemanie, że w tym czasie nastąpił jego silny rozwój. Wszystkie bardziej interesujące obiekty objęto dokumentacją fotograficzną. Z mniej znanych zabytków wymienić można siedemnastowieczne ołtarze w kościele św. Piotra i w kościele dominikanek na Gródku, ołtarz w kaplicy kuśnierzy w kościele Mariackim, a także przeważnie uchodzące uwagi ławki i chóry muzyczne. Objęte badaniami zabytki snycerstwa z w. XVII należą do dwóch grup stylistycznych. Wcześniejsza (1. poł. w. XVII) posługuje się bogatą dekoracją opartą na wzorach północnego renesansu; w późniejszej, posiadającej już charakter barokowy, większą rolę odgrywa architektura ołtarzy i stall, której nie przesłania już bogata ornamentyka. Grupę tę reprezentuje dobrze lewy ołtarz boczny w kościele św. Krzyża, powstały w r. 1650.

Zebrany materiał ujawnił w snycerstwie krakowskim w. XVII pewne nawiązania do form gotyckich – przykładem zastosowanie pinakli w bocznych częściach ołtarza w kaplicy kuśnierzy w kościele Mariackim – jak i występowanie w snycerstwie w. XVII cech właściwych dla okresu manieryzmu (ołtarzyk Matki Boskiej w oratorium klasztoru klarysek). Te ogólne uwagi uzupełnić należy wymienieniem jednego z cenniejszych a zupełnie nieznanych zabytków, jakim są szafy zakrystyjne w kapitularzu klasztoru klarysek przy kościele św. Andrzeja w Krakowie, fundowane w r. 1690 przez ksienię Ludwikę Zamoyską. Wyróżniają się one oryginalną, imitującą intarsję, dekoracją roślinną na wewnętrznych ścianach drzwiczek i szufladach, stwarzającą po otwarciu, wraz z okuciami o ozdobnych formach, niezwykły efekt.

Stosunkowo mniej obiektów stolarstwa pochodzi z w. XVIII. Sporo ołtarzy, a także stall i drobnych zabytków snycerskich powstało ok. r. 1700, mniejszą ilość zabytków zanotowano z dalszych lat w. XVIII. Ze względu na stwierdzone autorstwo, wymienić tu należy wyposażenie kościoła reformatów, wykonane ok. 1747 przez stolarza Michała Miśkiewicza i snycerza Michała Dąbkowskiego, ucznia Antoniego Frączkiewicza. Ustalone zostało także autorstwo wyposażenia tzw. nowej zakrystii przy kościele franciszkanów; złożone z komód i szaf kątowych. Powstało ono w r. 1779 jako dzieło stolarza Łagowskiego, zapewne Sebastiana, i snycerza Rojowskiego. Stanowi ono świetny przykład przetransponowania form świeckich sprzętów wzbogaconych przez wkomponowanie licznych obrazów pędzla Wojciecha Gutowskiego i Piotra Życznickiego. Z innych zabytków wspomnieć należy pochodzący z 1. połowy w. XVIII tron eucharystyczny, zachowany w Kolegium jezuitów przy kościele św. Barbary, przerobiony zapewne z modeliku ołtarza.

Niezmiernie interesujące rezultaty dała inwentaryzacja skarbców kościołów i klasztorów krakowskich, w których, jak się okazało, mimo kontrybucji w ubiegłych stuleciach dotrwała znaczna liczba okazów złotnictwa. Najwięcej obiektów zanotowano w skarbcu kościoła Mariackiego, klasztorze klarysek, dominikanów i w kościele św. Piotra. Objęte inwentaryzacją zabytki pochodzą w większości z w. XVII, natrafiono jednak i na nieznane złotnictwo gotyckie oraz szesnastowieczne – renesansowe. Zaobserwować da się w złotnictwie krakowskim interesujące zjawisko kontynuacji pewnych typów w zespołach klasztornych; występuje ono np. w relikwiarzach cylindrycznych w skarbcu klasztoru klarysek, gdzie typ ten reprezentują zabytki z w. XIII, XV i XVII. Z nieznanych lub mało znanych zabytków złotnictwa gotyckiego wymienić należy relikwiarz św. Humiliana w klasztorze franciszkanów, bliski w formie wcześniejszemu relikwiarzowi św. Teodory w klasztorze dominikanów oraz szereg zabytków w skarbcu kościoła Mariackiego, na ogół znanych, choć niepublikowanych. Wykaz obiektów krakowskiego złotnictwa średniowiecznego uzupełnić jeszcze wypada sporą grupą gotyckich

przedmiotów powstałych w w. XVII. Tu rewelacyjnym właściwie odkryciem jest kielich z r. 1630 w kościele św. Anny, fundacji profesora Uniwersytetu Jana Rybkiewicza. O aktualności form gotyckich w tym okresie świadczą także siedemnastowieczne relikwiarze u klarysek i w kościele Mariackim, – te ostatnie naśladują zachowane relikwiarze gotyckie z w. XV i XVI. Z kolei wspomnieć należy renesansowe złotnictwo szesnastowieczne reprezentowane przez kilka kielichów w kościele Mariackim z 3. ćw. i końca w. XV, zapowiadających licznie zachowane zabytki tego typu z w. XVII. Odnotować należy także dość zagadkowy relikwiarz skrzynkowy (zachowany w skarbcu kościoła św. Piotra), opatrzony na ściankach sześcioma tondami ze scenami z życia Chrystusa. Relikwiarz ten wstępnie datować można na koniec w. XVI, ostateczne określenie czasu powstania wymaga dodatkowych badań.

Jedynie w wielkim skrócie przedstawić można wyniki inwentaryzacji w zakresie złotnictwa z w. XVII i XVIII. Warto zasygnalizować fakt, że w zinwentaryzowanych kościołach Krakowa zachowało się ponad 60 kielichów siedemnastowiecznych, przeważnie datowanych, co pozwala na prześledzenie procesu zmian w formach i dekoracji. Obiekty te, niewątpliwie w większości dzieła miejscowych złotników, reprezentują różne typy; najczęściej występują kielichy o nodusach z aniołami, przedstawieniami figuralnymi we wnękach lub główkami puttów, rzadziej stosowano nodusy ażurowe. Dużą rozmaitość i wysoki poziom artystyczny wykazują także (siedemnastowieczne puszki na komunikanty zachowane m.in. w kościele św. Piotra, ponadto w kościele Mariackim oraz Kolegium jezuitów przy kościele św. Barbary. Osobno wzmiankować wypada puszkę w skarbcu klasztoru franciszkanów z ok. r. 1700, z czaszą ozdobioną czterema medalionami z

masy perłowej, na których mieszczą się płaskorzeźbione sceny figuralne; pokrywę puszki wieńczą kłosy, gałązki winnej latorośli oraz baranek w glorii. Równie oryginalne rozwiązania da się zaobserwować i w innych zabytkach złotnictwa krakowskiego. Wymienić tu można monstrancję z kościoła pijarów p.w. Przemienienia Pańskiego z grupą Przemienienia (2. ćw. w. XVIII); w innych monstrancjach występuje często podtrzymująca glorię postać świętego, zgodnie z wezwaniem kościoła lub rozwiniętym kultem. Zupełnie nieznanym a interesującym zabytkiem okazał się relikwiarz bł. Salomei z r. 1671, zachowany w kaplicy tejże świętej przy kościele franciszkanów. Cenne dla badań heraldycznych jest tu przedstawienie orła na ściance frontowej, narożniki relikwiarza zdobią alegoryczne posążki Wiary, Sprawiedliwości, Nadziei i Męstwa.

Do charakterystycznego dla polskiego złotnictwa typu relikwiarzy wielobocznych zaliczyć można zachowany w kościele św. Piotra relikwiarz z r. 1779, fundacji cechu szewców, interesujący dla swej dekoracji stanowiącej materiał do badań nad rzemiosłem.

Spośród złotnictwa osiemnastowiecznego ciekawą pozycję stanowią kielichy w kościele reformatów (pochodzące z Kryłowa w hrubieszowskim), o bujnych formach, uszkodzony kielich w klasztorze dominikanek ze sceną Ostatniej Wieczerzy na czaszy, a także kielichy w kościele Mariackim.

Bogaty plon dała również inwentaryzacja tkanin i haftów, których liczbę określić można w kościołach śródmieścia na blisko 1000 obiektów, w tym kilkadziesiąt gotyckich, przeważnie jednak nie zachowały się one w stanie pierwotnym. Z haftów najciekawszą grupę stanowią gotyckie ornaty w kościele Mariackim, o dość nierównym poziomie artystycznym. Najczęściej występującym motywem jest tu Chrystus Ukrzyżowany; do cenniejszych należy ornat z XV w. z haftem przedstawiającym Chrystusa Ukrzyżowanego oraz ornat z Matką Boską, św. Katarzyną i aniołami, wprawdzie już wzmiankowany w literaturze, ale godny osobnego opracowania. Większość gotyckich ornatów mariackich pochodzi już z w. XVI. Pod koniec stulecia powstał ornat znajdujący się w posiadaniu franciszkanów, z nawiązującym do średniowiecznych silnie wypukłym haftem, przedstawiającym Matkę Boską z Dzieciątkiem, Boga Ojca i Ducha św. Uzupełnienie haftów stanowią tkaniny, użyte przeważnie przy przeróbkach szat kościelnych jako boki lub kolumny. Nierzadko zachowane fragmentarycznie, składają się na bardzo bogaty zespół aksamitów i brokatel gotyckich i renesansowych włoskiego pochodzenia. W wyjątkowych wypadkach zachowały one pierwotny krój, jak np. piętnastowieczny ornat z kościoła Mariackiego. Najwięcej tkanin z w. XV i XVI zanotowano w klasztorze franciszkanów, dominikanów, w kościele Mariackim, kilka u klarysek.

Przedstawienie wyników inwentaryzacji zabytków późniejszych, pochodzących z w. XVI/XVII i XVIII, napotyka na pewne trudności. Materiał zabytkowy jest tu bardzo bogaty i różnorodny; ograniczymy się zatem do wskazania bardziej interesujących grup. Wśród renesansowych haftów wymienić należy szesnastowieczny obrusik w klasztorze klarysek mający swój odpowiednik w skarbcu wawelskim oraz haftowaną tkaninę w kościele św. Krzyża (pierwotnie welum?) z r. 1595, z licznymi przedstawieniami figuralnymi. Zabytki z początku w. XVII wyróżniają się drobnym, delikatnym haftem o układach symetrycznych, późniejsze bogactwem motywów kwiatowych, a często i przedstawieniami figuralnymi. Wśród nich wskazać można na szereg niezmiernie interesujących obiektów. Do najciekawszych należą fragmenty haftowanej kapy (pas i kaptur), w posiadaniu franciszkanów, dekorowane medalionami mieszczącymi cztery krajobrazy odpowiadające porom roku. W tym-że klasztorze znajduje się też obecnie ornat ze scenami

z życia św. Rodziny (m.in. św. Rodzina przy połowie ryb), w których naiwność ujęcia, np. ptaki dorównujące rozmiarami postaciom ludzkim, idzie w parze z dużym odczuciem natury. Z odmiennym sposobem traktowania spotykamy się w ornacie z kościoła Mariackiego, wykonanym w 1671 r. przez hafciarza Gabriela Malinowskiego. Tutaj dekoracja roślinna, rozmieszczona osiowo na kolumnie i pękami na bokach, zadziwia wysokim poziomem artystycznym, a w finezyjnie skomponowanych kwiatach uderza różnorodność form. Podobne znamiona wykazuje jeden z ornatów u franciszkanów, także o dekoracji roślinnej, wykonany z pewnością w tym samym warsztacie.

Trzeba też zwrócić uwagę na licznie zachowane w kościołach i klasztorach śródmieścia tkaniny perskie. Niektóre z nich datować można jeszcze na w. XVI, najwięcej, przeważnie z w. XVII, znajduje się w kościele Mariackim. Na marginesie warto wspomnieć o lokalnych naśladownictwach tkanin wschodnich i powtarzaniu zaczerpniętych stamtąd motywów w haftach.

Kończąc omawianie tkanin, wymienić jeszcze trzeba znajdujący się w klasztorze franciszkanów ornat z przełomu w.

XVIII/XIX, z haftem złożonym z motywów klasycystycznych, nie znajdujący odpowiednika w nielicznych obiektach z tego okresu.

Katalog objął też dzieła kowalstwa artystycznego i odlewnictwa. Mimo przeprowadzanych już w tej dziedzinie badań, udało się dotrzeć do nieznanych zabytków, jak gotycka krata w kaplicy kuśnierzy w kościele Mariackim, renesansowe kraty w klasztorze klarysek, czy szesnastowieczne, kute drzwi w kościele franciszkanów. Przebadanie strychów i wież pozwoliło na wzbogacenie rejestru dzwonów krakowskich o dalsze obiekty z warsztatów wrocławskich i gdańskich. Na zakończenie wymienić należy jeszcze osobliwy zabytek odkryty w klasztorze klarysek. Jest nim użyta jako podobrazie dla barokowego malowidła płyta miedziorytnicza z kartą tytułową „Hippiki” (Kraków 1647).

Nieznane zabytki kościołów i klasztorów śródmieścia utwierdzić mogą w przekonaniu, że Kraków, miasto gdzie narodziła się i rozwinęła myśl badań nad historią sztuki polskiej, był i pozostanie niewyczerpaną i wciąż jeszcze nieprzebadaną ostatecznie skarbnicą zabytków.

Jan Samek